Armenii

Armenii (armen.: Հայաստան, Hajastan), täuz' oficialine nimi — Armenijan Tazovaldkund (armen.: Հայաստանի Հանրապետություն, Hajastani Hanrapetutjun [hɑjɑstɑˈni hɑnɾɑpɛtuˈtʰjun]), om mererandatoi valdkund Evrazijas, Kavkazantagaižes. Pälidn da kaikiš suremb lidn om Jerevan.

Armenijan Tazovaldkund
Հայաստանի Հանրապետություն
(Hajastani Hanrapetutjun)

Flag	Valdkundznam
Pälidn	Jerevan
Eläjiden lugu (2018)	3,038,217 ristitud
Pind	29,743 km²
Kel'	armenijan
Valdkundan pämez'	Vaagn Hačaturän
Päministr	Nikol Pašinän
Religii	hristanuskond
Valüt	armenijan dram (AMD)
Internet-domen	.am, .հայ
Telefonkod	+374
Aigvö	UTC+4

Sil sanal voib olda toižid znamoičendoid; miše nähta niid, tulgat tänna.

Valdkund om Evropan Nevondkundan ühtnijan vn 2001 vilukun 25. päiväspäi. Ühtneb Mail'man torguindorganizacijha vspäi 2003.

Istorii

Vn 1991 21. päiväl sügüz'kud Armenii tedištoiti ripmatomudes NSTÜ:späi.

Armenijan edeližed Konstitucijad (armen.: Հայաստանի Սահմանադրությունը Hajastani Sahmanadrutjun') oliba hüvästadud vozil 1863, 1922, 1936 i 1978. Vahvištihe valdkundan vident lugul Konstitucijad vn 1995 5. päiväl heinkud, se om väges voziden 2005 i 2015 kaiken rahvahan referendumiden jäl'ghe möhembaižidenke vajehtusidenke.

Geografijan andmused

Armenijan topografine kart (2007)

Armenii om mavaldkundröunoiš Azerbaidžananke päivnouzmas da suvipäivlaskmas (röunoiden piduz — 996 km), Irananke suves (44 km), Turkanmanke päivlaskmas (311 km) da Gruzijanke pohjoižes (219 km). Ühthine röunoiden piduz — 1570 km. Valdkundan pind — 29 743 km².

Znamasine jogi om Araks huranke Razdan-ližajogenke (Kuran bassein). Kaikiš suremb järv om reskveden Sevan (1240 km²). Mec otab territorijan üks'toštkümnendest (2018).

Londuseližed pävarad oma metallad: kuld, vas'k, molibden, cink, boksitad.

Politine sistem

Armenijan ohjastusen pert' Tazovaldkundan torgul vl 2006, Jerevan

Ohjandusen form om unitarine parlamentine tazovaldkund. Valdkundan pämez' om prezident (armen.: Հայաստանի Նախագահ, Hajastani Nakhagah), radab Konstitucijan garantaks. Parlamentan ühtnijad valitas händast seičemeks vodeks, vaiše ühten strokun voimuz om olmas. Prezident paneb päministrad (armen. վարչապետ Varčapet) radsijha parlamentan kandidatan ezitamižen mödhe, sid' paneb ohjastusen mehid päministran taričendan mödhe.

Parlament (armen.: խորհրդարան, Horhrdaran) om üks'kodine Nacionaline Suim (armen.: Հայաստանի Ազգային Ժողով, Hajastani Azgajin Žogov) 107 ühtnijanke. Kaik rahvaz änestab sen kandidatoid kerdan vides vodes. Ku parlament ei vahvištand päministrad radnikusele kaks' kerdad, ka se linneb pästtud radmaspäi, muga oli jo vl 2018 (1. kül'mkud) i vl 2021 (10. semendkud).

Prezidentan järgenduseližed valičendad oliba parlamentas vn 2022 3. päiväl keväz'kud, Vaagn Hačaturän om vahvištadud (71 än' 107:späi, 66,36 %, videnz' lugul prezident). Edeline prezident om Armen Sarkisän (9. sulaku 2018 — 1. uhoku 2022), hänen valičendad oliba parlamentas ezmäižen kerdan vn 2015 Konstitucijan kohendusen jäl'ghe (ende kaik rahvaz valiči) vn 2018 2. päiväl keväz'kud (101 än' 105:späi, 96,19 %). Parlamentan ühtnijoiden edelstrokuižed valičendad oliba vn 2021 20. päiväl kezakud (8. kucund). Nikol Pašinän radab päministran vn 2018 semendkun 8. päiväspäi.

Administrativiž-territorialine jagand

   Kacu kirjutuz: Armenijan administrativiž-territorialine jagand.

Armenii jagase kümneks agjaks (armen.: մարզ marz) da Jerevan-lidnankundaks. Pälidnan kund alajagase rajonikš. Agjad alajagasoiš kundoikš. Vl 2011 kaik oli 932 kundad, sidä kesken 871 küläkundad da 61 lidnankundad.

Eläjad

Vn 2011 Armenijan rahvahanlugemižen mödhe eläjiden lugu oli 3,018,854 ristitud. Kaikiš suremb valdkundan ristitišt oli 3,633,300 eläjad vl 1992.

Rahvahad (enamba 0,4 % vn 2011, ozutadud rahvahudenke): armenijalaižed — 98,1 %, jezidalaižed — 1,2 %, venänikad — 0,4 %, toižed rahvahad — 0,3 %.

Uskondan mödhe (2011): Armenijan apostoližen jumalankodikundan hristanuskojad — 92,6 %, evangelistad — 1,0 %, toižed uskojad — 2,4 %, religijatomad — 1,1 %, märhapanendata — 2,9 %.

Lidnoiden eläjiden pala oli 63,3 % vl 2011 (vl 1991 — 69,5 %). Lidnalaižiden pol' eläb Jerevanas. Toižed järedad lidnad (enamba 80 tuh. ristituid vl 2014, surembaspäi penembha): Gümri, Vanadzor. Vl 2011 kaik oli 48 lidnad valdkundas.

Ižanduz

Armenii om industrialiž-agrarine šingotai ma. Kogosüdäiproduktan palad (2023): maižanduz — 16,7 %, tegimišt — 28,2 %, holitišiden sfer — 54,8 %. Radnikoiden järgenduz sektoroidme (2013): maižanduz — 36,3 %, tegimišt — 17,0 %, holitišiden sfer — 46,7 %. Radajiden znamasine lugu eläb verhiš maiš i oigendab paukad Armenijha. Energijan päpurtked oma londuseline gaz i südäitukpoltuz (tuldas Venamaspäi), sijaline om gidroenergii. Tegimišton päsarakod: kaivuztegimišt, sauvondmaterialiden pästand, masiništ metallan ümbriradmižen täht, elektrotehnine (elektrolikutimed, mikroelektronik), jüguavtoiden pästand, himine, kebn tegimišt (šuukkanghad, sobiden i kengiden omblend), diamantoiden ümbriradmine, sömtegimišt (vin, arahis).

Vl 2009 Armenijan päeksport oli vas'k da sen ühthesuladused (23 %), raudan ühthesuladused (13 %), alkogoližed jomad (10 %), diamantad (9 %), alüminii da sen ühthesuladused (9 %); toine eksport — kuld (5 %), kofe (2 %), cink, cement, stökoltegesed.

Irdkosketused

• Armenijan prezidentan oficialine sait (president.am). (arm.) (ven.) (angl.)
• Armenijan ohjastusen oficialine sait (gov.am). (arm.) (angl.) (ven.)
• Armenijan parlamentan oficialine sait (parliament.am). (arm.) (ven.) (angl.) (fr.)