Sur' Britanii
Sur' Britanii (angl.: United Kingdom [jʊnaɪtɪd kɪŋdəm] «ühtenzoittud kunigahuz», lühenduz: UK), täuz' oficialine nimituz — Suren Britanijan da Pohjoižen Irlandijan Ühtenzoittud Kunigahuz (anglijan kelel: United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland), om sar'hine valdkund Päivlaskmpol'žes Evropas. Päine da sen kaikiš suremb lidn om London.
Flag.svg)
|
Valdkundznam.svg)
|
| Pälidn | London |
| Eläjiden lugu (2018) | 65,105,246[1] ristitud |
| Pind | 243,610 km² |
| |
| Kel' | anglijan |
| Valdkundan pämez' | Karl Koumanz' |
| Päministr | Riši Sunak |
| Religii | hristanuskond, ateizm |
| Valüt | sterlingiden funt (£) (GBP) |
| Internet-domen | .uk[2] |
| Telefonkod | +44 |
| Aigvö | tal'vel UTC+0, kezal UTC+1 |
Vspäi 1973 oli Evropan Ühtištusen ühtnijan, lähtendan sišpäi process zavodihe vn 2020 uhokun 1. päiväl, i siš-žo dataspäi valdkund ei ole EÜ:n ühtnijaks enamba oficialižešti vn 2016 referenduman mödhe. Sur' Britanii om valdkund südäitukuiženke azegištonke, ÜRO:n Varuitomuden nevondkundan kaikenaigaine ühtnii.
Üks'jäine röun kuivudme om Irlandijanke (360 km). Vaiše 35 km om Suren Britanijan suvirandištospäi Francijan pohjoižrandištho La Manš-sal'men kal't, ned oma ühtenzoittud vižkümnekilometrižel evrotonnelil.
Istorii
vajehtaVn 1707 1. päiväl semendkud Akt Anglijan da Šotlandijan ühtištuses om allekirjutadud.
Vn 1801 1. päiväl vilukud Akt Suren Britanijan da Irlandijan ühtištuses om allekirjutadud.
Ei ole Konstitucijad valdkundas ühtenzoittud dokumentaks tähäsai. Statutad, käskuzkundaližed precedentad, rahvahidenkeskeižed kožundkirjutesed da konstitucižed verod oma sen sijas.
Geografii da klimat
vajehta
Valdukundan sijaduz om Britanižil saril (Sur' Britanii-sarel, Irlandii-saren pohjoižpäivnouzmpol'žel palal, Normandižil saril), Atlantižen valdmeren randal. Pind om 243 610 km²[3]. Ümbärdajad mered: Irlandijan, Kel'tine, Gebrid- da Pohjoiž-. Randanpird om läz 31 368 km.[4]
Pohjoižel da päivlaskmal om mägid (Pohjoine Šotlandijan mägišt, Penninad i Kembrižed mäged). Suvel da suvenpäivnouzmal om kukhikahid tazangištoid. Sariden kümne kaikiš korktembid mägenpäd sijadasoiš Šotlandijas, kaikiš korktemb čokkoim om Ben Nevis-mägi (1343 m). Kaikiš alahaižemb čokkoim om Fenland (−4 m) Anglijan päivnouzmas.
Päjoged oma Temz (334 km pitte), Severn (310 km), Trent (298 km), Mersi (109 km) i Klajd (170 km). Kaikiš järedamb järv om Loh Nej (396 km²) Pohjoižen Irlandijan territorijal.
Klimat om valdmerine neps. Uhokun keskmäine lämuz' +3..+7 C° da heinkun +11..+17 C°.
Londuseližed varad oma kivihil', kivivoi, londuseline gaz, metallad (raud, tin, hahktin, kuld, hobed), mouckivi, sauvondgips, kaolin, keitandsol, kala, reskvezi.
Tobmuz
vajehta
Istorikad lugedas Surt Britanijad nügüd'aigaižen parlamentaižen demokratijan sündundsijaks. Sur' Britanii om unitarine valdkund administrativižikš.
Valdkundan ohjandusen form om konstitucine parlamentine monarhii. Sen pämez' om Karl Koumanz' vn 2022 sügüz'kun 8. päiväspäi, ende oli tetab kut Čarlz-princ. Edeline pämez' oli Elizavet Toine-kunigaznaine vll 1952−2022. Monarh om koumen tobmuden sarakon pämeheks. Hän voib pästta radmaspäi suim, panda ministrid radnikusele, tedotada sodad verast valdkundad vaste ülembaižeks armijan käskmeheks.
Parlament om kaks'kodine. Valičendad oleskeldas paksumb, mi kerdan videks vodeks. Lordoiden kodi (angl.: House of Lords) om üläkodi, ei ole sen ühtnijoiden lugumäran röunadusid, nügüd' mülüb 756 ühtnijad (valitas heid alakodin partijoišpäi tobjimalaz, vai pandas radnikusele elon hätkte). Alakodi, Kundoiden kodi (angl. House of Commons), mülütab 650 ristitud, rahvaz valičeb heid. Päministr om ühteks parlamentan ühtnijoišpäi, iče paneb ministrid radsijha (monarh vaiše hüvästab hänen valičend), alakodin ühtnijad valitas händast järgeližen äniden enambusen mödhe.
Parlamentan alakodin ühtnijoiden edelstrokuižed valičendad oliba vn 2019 12. päiväl tal'vkud. Konservativine partii Boris Džonsonanke ezinenas sai äniden enambust möst (43,6%) i 365 sijad 650:späi. Edeližed päministrad oma Boris Džonson (24. heinku 2019 — 6. sügüz'ku 2022) i Liz Trass (vn 2022 6. sügüz'ku — 25. reduku). Nügüdläine partijan lider i päministr om Riši Sunak vn 2022 redukun 25. päiväspäi, vll 2019−2022 hän radoi valdkundan rahalugendan aluzkundan päsekretarin i kancleran.
Administrativiž-territorialine jagand
vajehtaKacu kirjutuz: Suren Britanijan administrativiž-territorialine jagand.
Sures Britanijas om nell' administrativiž-territorialižed palad:
- Anglii (ühesa regionad, angl.: Government Office Regions), adm. keskuz om London
- Uel's (22 agjad (administrativišt ühtnikad), angl.: Single-tier Principal Area), adm. keskuz om Kardiff
- Šotlandii (32 agjad, angl.: Council Area), adm. keskuz om Edinburg
- Pohjoine Irlandii (kuz' grafkundad (angl. County) vai 26 rajonad, angl.: District), adm. keskuz om Belfast
Jäl'gmäižed koume palad oma znamasiženke avtonomijanke Anglijaspäi.
Sen ližaks, Sur' Britanii valdoičeb 14 merentagaižel territorijal da koumel kunigahan mal. Ned ei ole Suren Britanijan palad juridižikš.
Eläjad
vajehtaEläjiden lugu
vajehtaSur' Britanii oli EÜ:n koumanz' valdkund ičeze ristitišton lugumäran mödhe. Valdkundan kaikiš suremb ristitišt om nügüd'.
Kaikuččel vodel 1-lopunke tehtas valdkundan rahvahanlugemišt, kerdan kümnes vodes. Suren Britanijan eläjiden lugu (1901−2011):[5]
| Voz' | Eläjiden lugu |
|---|---|
| 1901 | 38 237 000 |
| 1911 | 42 082 000 |
| 1921 | 44 027 000 |
| 1931 | 46 038 000 |
| 1951 | 50 225 000 |
| 1961 | 52 709 000 |
| 1973 | 56 223 000 |
| 1981 | 56 357 000 |
| 1991 | 57 439 000 |
| 1998 | 58 475 000 |
| 2001 | 59 113 000 |
| 2005 | 60 235 000 |
| 2007 | 60 986 000 |
| 2009 | 61 792 000 |
| 2011 | 63 181 775[6] |
| 2013 | 64 100 000[7] |
Suren Britanijan rahvahad
vajehtaIgähižed eläjad — 92% (2001)[8]:
- anglijalaižed — 83,6%,
- šotlandijalaižed — 8,5%,
- uel'slaižed — 4,9%,
- irlandijalaižed — 2,9%.
Uskondan mödhe (2011): hristanuskojad — 59,5% (sidä kesken anglikanižen jumalankodikundan uskojad, riman katolikad, presviterianižen jumalankodikundan polenpidajad, metodistad), islamanuskojad — 4,4%, induistad — 1,3%, toižed uskojad — 2,0%, märhapanendata — 7,1%, religijatomad — 25,7%.
Lidnad (Sitid)
vajehtaKaik om 69 lidnad (sitid). Suren Britanijan kaikiš surembad lidnad (enamba 450 tuh. ristituid vl 2011[9], surembaspäi penembha): London, Börmingem, Lids, Glazgo, Šeffild, Bradford, Mančester, Edinburg, Liverpul'.
Rahvahanižanduz
vajehtaSuren Britanijan ižanduz om šingotadud, ühesanz' surtte mail'mas.
Vl 2012 Suren Britanijan päeksport oli likutimed da niiden palad (läz 20%), kivivoi (15%), himižen sarakon produkcii (10%), avtod (8%); toine eksport — zelläd (5%), diamantad (2%), ezitegesed olut tehmaha (2%).
Homaičendad
vajehta- ↑ Suren Britanijan ristitišton lugun endustuz vn 2018 heinkus // Mail'man faktoiden kirj. — Cia.gov. (angl.)
- ↑ .gb-domen om kävutamatoi.
- ↑ Suren Britanijan pind // The World Factbook of CIA (Mail'man faktoiden kirj). — Cia.gov. (angl.)
- ↑ How long is the UK coastline? (Min pitte Suren Britanijan randanpird?). — Cartography.org.uk. (angl.)
- ↑ Annual abstract of statistics. Chapter 15 Population and vital statistics (Jogavozne statistine satusenladind. Jaguz 15 Ristitišt i statistik sen elos). — Office for National Statistics (ons.gov.uk).
- ↑ 2011 Census: Population Estimates for the United Kingdom, 27 March 2011 (Rahvahanlugemine: Ristitišton endustused Suren Britanijan täht, 27. keväz'ku 2011). — Office for National Statistics (ons.gov.uk), 2012-12-17.
- ↑ Population Estimates for UK, England and Wales, Scotland and Northern Ireland, Mid-2013 (Ristitišton endustused Suren Britanijan täht, Anglii i Uel's, Šotlandii i Pohjoine Irlandii 2013. voden keskes). — Office for National Statistics (ons.gov.uk). (angl.)
- ↑ Vn 2001 rahvahanlugemižen andmused: etnižuz. — Statistics.gov.uk.
- ↑ 2011 Census: KS101EW Usual resident population, local authorities in England and Wales (Vn 2011 rahvahanlugemine: järgeline sijaline ristitišt, tobmuden organad Anglijas i Uel'sas). — Office for National Statistics (ons.gov.uk).
Irdkosketused
vajehta- Tobmuz
- Hänen Mažesteten ohjastusen oficialine sait (gov.uk). (angl.)
- Britanižen monarhijan oficialine sait (royal.gov.uk). (angl.)
- Ühthine informacii valdkundas
- BBC:n uzištused Suren Britanijan polhe news.bbc.co.uk-saital. (angl.)
- Suren Britanijan oficialine turistine gid (visitbritain.com). (angl.)
| Sur' Britanii Vikiaitas |
| Evropan valdkundad | ||
 | ||
|
1 Om Azijas mugažo. |