Romanii

Romanii (rom.: România [romɨˈni.a]), nece om täuz' oficialine nimituz, om valdkund Evropan suvipäivnouzmpoles, Balkanan pol'saren pohjoižpäivnouzmpoles. Pälidn da kaikiš suremb lidn om Buharest.

Romanii
România

Flag	Valdkundznam
Pälidn	Buharest
Eläjiden lugu (2018)	21,457,116 ristitud
Pind	238,391 km²
Kel'	romanijan
Valdkundan pämez'	Klaus Johannis
Päministr	Marčel Čolaku
Religii	hristanuskond
Valüt	romanijan lei (RON)
Internet-domen	.ro
Telefonkod	+40
Aigvö	tal'vel UTC+2, kezal UTC+3

Vspäi 2004 valdkund om PAKO:n ühtnijaks, vspäi 2007 — EÜ:n ühtnijaks.

Istorii

Moldovan i Valahijan ruhtinazkundoiden ühtnend vl 1859 pani uden valdkundan alust. Vn 1877 9. päiväl semendkud Romanii tedištoiti ripmatomudes Ottomanan imperijaspäi.

Valdkundan ezmäine Konstitucii (rom.: Constituția României) oli olmas vspäi 1866. Vahvištihe Romanijan kahesant lugul Konstitucijad kaiken rahvahan referendumal vn 1991 8. päiväl tal'vkud. Panihe sihe vajehtusid vaiše vn 2003 redukul sättumha EÜ:n käskusištole.

Geografijan andmused

Romanijan reljefan kart (2012)

Romanii om mavaldkundröunoiš Bolgarijanke suves (röunan piduz — 631 km), Serbijanke (546 km) da Mad'jaranmanke (448 km) päivlaskmas, Ukrainanke pohjoižes da suvipäivnouzmas (649 km), Moldavijanke päivnouzmas (681 km, se otab Prut-jogen tobman palan). Ühthine röunoiden piduz om 2955 km.

Veden pind om koume procentad. Znamasine jogi om Dunai, se formiruib järedad suhištod (kahtenz' surtte Evropas) Mustmerhe lankten. Romanijan suvipäivnouzmaižed randad lainištab Mustmeri. Randanpird om 193,5 km.

Karpatad ičeze 14 mägisel'gal ristikoitas kaiked valdkundad. Niiden tobj pala sijadase Romanijan keskuzpalas. Täs Vrančan zon om, se kucub manrehkaidusiden kajadusid Venäman lodehel. Valdkundan kaikiš korktemb čokkoim om Moldavänu-mägi, 2544 m valdmeren pindan päl.

Londuseližed pävarad oma äimetalližed kivendod, kivivoi, londuseline gaz, mecad (territorijan seičemendez, koskmatomad tobman palan), kivihil', kuld, raudkivend; toižed varad oma keitandsol, gidroenergii.

Politine sistem

Romanijan parlamentan pert'kulu Buharestas (tagamal) vl 2011

Ohjandusen form om unitarine segoitadud tazovaldkund. Valdkundan da sen azektud vägiden pämez' om prezident (rom.: Preşedintele României). Kaik rahvaz valičeb händast videks vodeks. Prezidental kahtenden strokun voimuz om olmas, koumen — ei ole. Nügüdläine prezident (rom. Klaus Iohannis) radoi kaks' strokud vn 2014 tal'vkun 21. päiväspäi i jätktab tehta prezidentan velgusidme, sikš miše Konstitucine Käskuzkund tundišti illegitimižikš olnuziden vn 2024 kül'mkun 24. päiväl uden prezidentan valičendoiden rezul'tatoid. Prezident paneb radsijha päministrad (rom.: Preşedintele Consiliului de Miniştri), ka hö ühtes oma radonoigendajan tobmuden pämehed. Päministr paneb ministrid radnikusile. Edeline prezident om Trajan Besesku (Traian Băsescu, 20. tal'vku 2004 — 21. tal'vku 2014).

Romanijan parlament (rom.: Parlamentul României) om kaks'kodine. Üläkodi om Senat (rom.: Senat), se mülütab 134 ühtnijad. Alakodi om Deputatoiden Kodi (rom.: Camera Deputaţilor) 331 deputatanke, heiden keskes 18 oma rahvahanvähembusišpäi. Valitas molembiden Kodiden ühtnijoid kaiken rahvahan änestusel nelläks vodeks.

Parlamentan ühtnijoiden järgenduseližed valičendad oliba vn 2024 1. päiväl tal'vkud (Senatan 9. kucund i Deputatoiden Kodin 10. kucund). Marčel Čolaku (Marcel Ciolacu) radab päministran vn 2023 kezakun 15. päiväspäi. Edeližed päministrad oma Nikolae Čuke (Nicolae Ciucă, 25. kül'mku 2021 — 12. kezaku 2023, mugažo tegi velgusidme vn 2020 7.-23. tal'vkud), Florin Kicu (Florin Cîțu, 23. tal'vku 2020 — 25. kül'mku 2021), Lüdovik Orban (Ludovic Orban, 4. kül'mku 2019 — 7. tal'vku 2020).

Administrativiž-territorialine jagand

   Kacu kirjutuz: Romanijan administrativiž-territorialine jagand.

Romanii jagase 41 ümbrikoks (rom.: žudec), sen ližaks üks' tazostadud ümbrikonke Buharestan municipalitet om olmas. Ümbrikod alajagasoiš penembikš ühtnikoikš: 2686 kundad (kommunad, külätahoiš) da 236 lidnmunicipalitetad. Kaik 13092 küläd mülüdas kundoihe.

Romanijan ümbrikod oma ühtenzoittud kahesha šingotesen regionha statistikan täht, ned ei olgoi administrativižed ühtnikad.

Eläjad

Romanijas elädas romanijalaižed. Vl 2014 valdkundan eläjiden lugu oli 21 729 871 ristitud. Kaikiš suremb valdkundan ristitišt oli 23 211 395 eläjad vl 1990.

Kodikelen mödhe (vn 2011 rahvahanlugemine): romanijan kel' — 85,4 %, mad'jaran kel' — 6,3 %, čiganan kel' — 1,2 %, toižed keled — 1,0 %, kelen ozutandata — 6,1 %.

Uskondan mödhe (2011): ortodoksižed hristanuskojad — 81,9 %, protestantad — 6,4 %, riman katolikad — 4,3 %, toižed uskojad (sidä kesken islamanuskojad) — 0,9 %, religijatomad i ateistad — 0,2 %, märhapanendata — 6,3 %.

Romanijan toižed surembad lidnad (enamba 200 tuh. ristituid vn 2011 rahvahanlugemižen mödhe, surembaspäi penembha): Kluž Napok, Timišoar, Jassi, Konstanc, Kraiov, Brašov, Galac, Ploješti. Lidnalaižiden pala om 54,2 % (2020).

Rahvahanižanduz

Romanii om šingotai ma. Sen ižanduz om industrialiž-agrarine, kompleksine korktas märas. Erinendad päivnouzman i päivlaskman šingotesen, lidnan i külätahondan keskes oma lujad. Jäl'gmäižil voz'kümnil elektronikan da avtoiden tehmine vajehti metallurgijan i kivivoin samižen dominiruindad.

Vl 2022 maižandusen pala kogosüdäiproduktas oli 4,47 %, tegimišton 28,88 %, holitišiden sfer oti 57,61 %. Radajiden järgenduz sektoroidme (vn 2021 andmused): maižanduz — 3,1 %, tegimišt i sauvond — 35,7 %, holitišiden sfer — 61,2 %.

Valdkundan päeksport om metallad, mašinansauvomižen produkcii tegimišton täht, avtod; toine eksport — programad kompjuteroiden täht, sobad (sidä kesken sodasobad), plastmassad, räzinad, zelläd. EÜ:n valdkundad oma pätorguindpartnörikš.

Irdkosketused

• Romanijan ohjastusen oficialine sait (gov.ro). (rom.) (angl.)
• Romanijan parlamentan oficialine sait (parlament.ro). (rom.) (angl.)
• Romanijan prezidentan oficialine sait (presidency.ro). (rom.) (angl.)