Kirgizstan

Kirgizstan (kirg.: Кыргызстан [qɯrʁɯsˈstɑn], venän virkand [kɨrɡɨˈstan]) vai Kirgizii (ven.: Киргизия [kʲɪrˈɡʲizʲɪjə]), täuz' oficialine nimi om Kirgizstanan Tazovaldkund (kirg.: Кыргыз Республикасы, ven.: Кыргызская Республика), om mererandatoi valdkund Keskmäižes Azijas. Pälidn da kaikiš järedamb lidn om Biškek.

Kirgizstanan Tazovaldkund
Кыргыз Республикасы (kirgiz.)
Кыргызская Республика (ven.)

Flag	Valdkundznam
Pälidn	Biškek
Eläjiden lugu (2018)	5,849,296 ristitud
Pind	199,951 km²
Kel'	kirgizan, venäkel'
Valdkundan pämez'	Sadir Žaparov
Päministr	Adilbek Kasimalijev
Religii	islam, hristanuskond
Valüt	kirgizstanan som (KGS)
Internet-domen	.kg
Telefonkod	+996
Aigvö	UTC+6

Istorii

Vn 1991 31. päiväl elokud Kirgizstan tedištoiti ičeze ripmatomudes NSTÜ:späi.

Vn 2005 24. päiväl keväz'kud rahvahaline kukerduz («tül'panrevolücii») tegihe Kirgizijas. Vn 2010 sulakus-kezakus rahvahaline kukerduz oli valdkundas möst.

Valdkundan ezmäine Konstitucii (kirg.: Конституциясы, ven.: Конституция) oli väges vspäi 1993. Nügüdläine nellänz' lugul Konstitucii om vahvištadud vn 2010 27. päiväl kezakud, se om väges vn 2016 vajehtusidenke.

Geografijan andmused

Kirgizijan topografine kart (2007)

Kirgizstan om mavaldkundröunoiš Kitainke päivnouzmas da suvipäivnouzmas (röunan piduz — 1063 km), Tadžikistananke suvipäivlaskmas (984 km), Uzbekistananke päivlaskmas (1314 km) da Kazahstananke pohjoižes (1212 km). Ühthine röunoiden piduz om 4573 km. Kirgizstan om mererandatoi valdkund.

Mäged ottas enamba koumed nelländest valdkundan territorijad. Man tobj pala venub Tän'-Šan'-mägisisteman röunoiš, Pamiran mäged oma suvipäivlaskmpoles. Kaikiš korktemb čokkoim om Vägestusen mägenoc (7439 m) Kitain röunal. Kaikiš suremb järv om ümbištadud Issik-Kul'. Znamasine jogi om Narin. Saum vezid — 4,4 %. Mecad ottas valdkundan territorijan nell' procentad vaiše.

Londuseližed pävarad oma metallad (kuld, cink, hahktin, artut', vismut, harvad mametallad), toižed varad — kivivoi, londuseline gaz, kivihil', gidroenergii.

Politine sistem

Kirgizstanan parlamentan pert' vn 2012 Biškekas logotipan nägul

Kirgizstan om unitarine parlamentiž-prezidentine tazovaldkund. Valdkundan pämez' om prezident (kirg.: Президенти). Kaik rahvaz valičeb händast kudeks vodeks, kahtenden strokun voimuseta.

Parlament om üks'kodine Ülembaine Nevondkund (kirg.: Жогорку Кенеш) 120 ühtnijanke, hö pandas päministrad (kirg.: Премьер-министри) radnikusele. Kaik rahvaz valičeb parlamentan ühtnijoid videks vodeks, partijale pidab sada enamba seičemed procentad.

Parlamentan ühtnijoiden edelstrokuižed valičendad oliba vn 2021 28. päiväl kül'mkud (8. kucund). Valitihe prezidentad edelstrokuižikš vn 2021 10. päiväl vilukud, Sadir Žaparov sai vägestust (oti 79,84 %) da radab 6. prezidentan vn 2021 vilukun 28. päiväspäi. Edeline prezident om Sooronbai Žeenbekov (24. kül'mku 2017 — 15. reduku 2020, oti 54,75 %, läksi erindha edel strokun lopud). Adilbek Kasimalijev radab päministran vn 2024 tal'vkun 24. päiväspäi. Edeline päministr om Muhammedkalii Abilgazijev (20. sulaku 2018 — 15. kezaku 2020).

Administrativine jagand

   Kacu kirjutuz: Kirgizstanan administrativiž-territorialine jagand.

Valdkund jagase seičemeks agjaks da kahteks lidnaks tazovaldkundan alištusenke (Biškek, Oš).

Eläjad

Vl 2014 valdkundan eläjiden lugu oli 5 776 570 ristitud. Kaikiš suremb valdkundan ristitišt om nügüd'.

Rahvahad (2017): kirgizlaižed — 73,2 %, uzbekad — 14,6 %, venänikad — 5,8 %, dunganalaižed — 1,1 %, toižed rahvahad — 5,3 %.

Uskondan mödhe (2017): islamanuskojad — 90 % (sunnitad tobjimalaz), hristanuskojad — 7 % (sidä kesken Venäman ortodoksižed hristanuskojad 3 %), toižed uskojad — 3 % (sidä kesken judaistad, buddistad, bahai-religijan polenpidajad).

Toižed sured lidnad (enamba 50 tuh. ristituid vn 2009 rahvahanlugemižen mödhe, surembaspäi penembha): Oš, Džalal-Abad, Karakol, Tokmok. Vl 2015 kaik oli 31 lidnad valdkundas. Vl 2012 oli ühesa lidnanvuittušt žilod. Lidnalaižiden pala om 36,9 % (2020).

Ižanduz

Kirgizstan om goll' šingotai agrariž-industrialine valdkund. 1990-nzil vozil sen kogosüdäiprodukt lanksi kümnehe kerdha tegimišton seižuhtandan tagut, no 2010-nziš vozišpäi oficialine ižanduz šingotase teravas. Ižanduz baziruiše kaivuztegimištol, holitišiden sferal i maižandusel (puvill, liha, vill, tabak). Vl 2024 valdkundan nominaline KSP oli 15,8 mlrd. US$ ekvivalentas (135. sija mail'mas; US$2,212 ühtele hengele, 138. sija) vai 55,2 mlrd. US$ tazostadud ostmižmahtusen mödhe (128. sija; US$7,744 ühtele hengele, 136. sija). Industrijan päsarakod oma kaivuztegimišt (kuldan i harvoiden mametalloiden samine), elektrotehnine tegimišt (elektrolikutimed, vilugoitimed), mašinansauvomižen pened edheotandad, sauvondmaterialiden pästand (pumaterialad, cement), kebn tegimišt (tekstiline, kengiden i meblin pästand), sömtegimišt. Finansine voz' zavodiše 1. vilukud.

Kogosüdäiproduktan palad (vn 2023 andmused): maižanduz 9,7 %, tegimišt 16,0 %, holitišiden sfer 50,8 %, rahatulendad radajišpäi verhiš maiš 16,8 %. Radnikoiden järgenduz sektoroidme vl 2000: maižanduz 55 %, tegimišt 15 %, holitišiden sfer 30 %.

Valdkundan päeksport om kuld (43 %), fruktad da maplodud (14 %), erazvuiččed sobad (läz 13 %); toine eksport — elektruz (3 %), radioaktivižed elementad (2 %), tabak (1 %), sahar (1 %), elektroveim (1 %), varapalad likutimiden täht (1 %). Importan tavarad oma tegimišton erazvuitte produkcii (sidä kesken kaivuztegimišton), poltuz, söndtavarad. Irdpol'žen torguindan päižed partnörad (2021) oma Kitai (Kirgizstanan eksportan 4,7 % i importan 53,8 %), Venäma (eksportan 17,3 % i importan 18,3 %), Kazahstan (eksportan 18,1 % i importan 5,1 %), Sur' Britanii (eksportan 19,9 %), Uzbekistan (eksportan 7,7 % i importan 6,4 %), Araban Ühtenzoittud Emiratad (eksportan 9,1 % i importan 1,5 %), Turkanma (eksportan 3,9 % i importan 6,2 %), Šveicarii (eksportan 7,8 %).

Irdkosketused

• Kirgizstanan Tazovaldkundan prezidentan oficialine sait (president.kg). (kirg.) (ven.)
• Kirgizstanan Tazovaldkundan parlamentan oficialine sait (kenesh.kg). (kirg.) (ven.)
• Kirgizstanan Tazovaldkundan ohjastusen oficialine sait (gov.kg). (kirg.) (ven.)