Iran

Iran (pers.: ایران Iran [ʔiːˈɾɒːn]), täuz' oficialine nimituz — Iranan Islamine Tazovaldkund (pers.: جمهوری اسلامی ایران‎ Džomhurije Eslamije Iran [dʒomhuːˌɾije eslɒːˌmije ʔiːˈɾɒn]), om valdkund Päivlaskmaižes Azijas. Edel 1935. vot sen toine nimituz oli Persii mugažo. Valdkundan pälidn da kaikiš suremb lidn om Tehran.

Iranan Islamine Tazovaldkund
جمهوری اسلامی ایران‎
(Džomhurijo Eslamijo Iran)

Flag	Valdkundznam
Pälidn	Tehran
Eläjiden lugu (2018)	83,024,745 ristitud
Pind	1,648,195 km²
Kel'	persijan (farsi)
Valdkundan pämez'	Ali Hamenei
Päministr	eile olmas
Religii	islam
Valüt	iranan rial (IRR)
Internet-domen	.ir, ایران.
Telefonkod	+98
Aigvö	tal'vel UTC+3:30, kezal UTC+4:30

Istorii

Vn 1979 sulakun 1. päiväspäi Iran om olmas tazovaldkundaks.

Vn 1979 24. päiväl redukud nügüdläine Konstitucii (pers.: قانون اساسی Kânun-e asâsi) tuli väghe, se om olmas vn 1989 vajehtusidenke.

Geografijan andmused

Iranan topografine kart (2007)

Iran om mavaldkundröunoiš Afganistananke (röunan piduz om 921 km) da Pakistananke (959 km) päivnouzmas, Irakanke päivlaskmas (1599 km), Turkanmanke (534 km) da Armenijanke (44 km) dai Azerbaidžananke (689 km) lodehes, Turkmenistananke pohjoižes (1148 km). Ühthine röunoiden piduz — 5894 km. Iranan pohjoižed randad lainištab Kaspijan meri (randanpird om 740 km), suvižed randad — Indižen valdmeren Arabijan meren Persijan da Omanan lahted (1700 km). Ühthine randanpird om 2440 km pitte.

Iran om mägikaz ma, sen tagut klimat om kuiv tobjimalaz. Valdkundan kaikiš korktemb čokkoim om sambnuden Demavend (Damavand)-vulkananpä (5604 m). Kaikiš madalamb om Kaspijan meren pind — −28 metrad (valdmeren pindan alemba).

Kaikiš suremb järv om solav Urmii (5200..6000 km², 16 m süvütte) valdkundan lodehes. Om vähän jogid.

Londuseližed pävarad oma kivivoi, londuseline gaz, kivihil', metallad (raudkivend, vas'k, hahktin, hrom, cink, marganc), rik.

Politine sistem

Iranan Islamižen Konsul'tativižen Suiman sauvuz Tehranas, vn 2017 nägu. Se om aluzkundan koumanz' sijaduz, om avaitud vspäi 2004.

Ohjandusen form om unitarine teokratine (islamine) prezidentine tazovaldkund. Valdkundan pämez' om Ülembaine ohjandai (Ali Hamenei). Tedajiden Nevondkund (pers.: مجلس خبرگان Madžlis-e hebregan) om eriline islamine organ 88 mudžtahidaspäi, se valičeb Ülembašt ohjandajad, kaik rahvaz valičeb Nevondkundan ühtnijoid kahesaks vodeks. Organ keradase kahteks päiväks vai sen hätkemba kerdan pol'vodes vai sen paksumba.

Prezident (pers.: رییس‌جمهور ایران Rajis Džomhur-e Irān) om kahtendel sijal valdkundas, hän om radonoigendajan tobmuden pä. Kaik rahvaz valičeb prezidentad nelläks vodeks, enamba kaht strokud ei sa. Ezmäine varaprezident, üks'toštkümne muite varaprezidentad da 18 ministrad oma hänele abuhu ohjastuseks. Prezident paneb ministrišton ühtnijoid radnikusile parlamentan hüvästusen sandan jäl'ghe.

Parlament om üks'kodine Islamine Konsul'tativine Suim (pers.: مجلس شورای اسلام Medžlis-e šura-je islami). Kaik rahvaz valičeb sen 290 ühtnijoid nelläks vodeks.

Nügüdläine, ühesanz' lugul prezident om Masud Pezeškian vn 2024 heinkun 24. päiväspäi, valitihe händast vn 2024 28. kezakud i 5. heinkud, sai 44 % änid ezmäižes turas i 54,76 % kahtendes. Radoiba edeližikš prezidentoikš: Ibrahim Raisi (sai 72,35 % änid, 3. eloku 2021 — 19. semendku 2024), koli punolendimen onetomudes; Hasan Ruhani (3. eloku 2013 — 3. eloku 2021), valitihe händast kahten kerdan vn 2017 19. päiväl semendkud, sai 57,13 % änid (vl 2013 — 50,71 %). Parlamentan 290 ühtnijan järgenduseližed valičendad oliba vn 2024 1. päiväl keväz'kud (ližavaličendad — 10. päiväl semendkud), valitihe Tedajiden Nevondkundan-ki ühtnijoid sil-žo päiväl.

Administrativiž-territorialine jagand

   Kacu kirjutuz: Iranan administrativiž-territorialine jagand.

Valdkund jagase 31 agjaks (ostān:aks, pers.: استان). Vn 2012 andmusiden mödhe agjad alajagasoiš 402 ümbrikoks (pers.: شهرستان šahrestān), ned — 999 rajonaks (pers.: بخش bahš). Edemba, rajonad alajagasoiš municipalitetoikš: 1167 lindankundad (pers.: شهر šahr) da 2512 küläkundad (pers.: دهستان dehestān).

Iranan agjad ühtenzoittas vidhe statistižhe regionha.

Eläjad

Iranas elädas iranalaižed. Vl 2014 valdkundan eläjiden lugu oli 80 840 713 ristitud. Kaikiš suremb valdkundan ristitišt om nügüd'.

Rahvahad (2013): persalaižed — 61 %, azerbaidžanlaižed — 16 %, kurdalaižed — 10 %, luralaižed — 6 %, arabialaižed — 2 %, beludžalaižed — 2 %, turkmenalaižed da türkižed heimod — 2 %, toižed rahvahad — 1 %.

Religijan mödhe (2011): islamanuskojad — 98 % (sidä kesken šijitad — 89 %, sunnitad — 9 %), toižed uskojad — 2 %.

Toižed seičeme lidnad-millionerad (vn 2011 rahvahanlugemižen mödhe, surembaspäi penembha): Mešhed, Keredž, Isfahan, Tebriz, Širaz, Ahvaz, Kum. Vl 2011 seičeme ristitud kümnespäi elihe lidnoiš.

Ižanduz

Vl 2010 Iranan päeksport oli kivivoi (82 %), toine eksport — himižed substancijad (3 %), londuseline gaz (2 %), polietilen (2 %), pähkmed (1 %), raudkivend, vas'k, kuld, kourad.

Irdkosketused

• Iranan Ülembaižen ohjandajan oficialine sait (khamenei.ir). (14 kelel, sidä kesken (pers.), (ven.), (angl.), (saks.), (turk.), (isp.), (arab.))
• Iranan prezidentan da ohjastusen oficialine sait (president.ir). (pers.) (angl.) (arab.)
• Iranan parlamentan oficialine portal (majlis.ir). (pers.) (angl.)
• Iranan Islamižen Tazovaldkundan portal (en.iran.ir). (pers.)