Avstrii

Avstrii (saks.: Österreich), täuz' oficialine nimi — Avstrijan Tazovaldkund (saks.: Republik Österreich [ʁepuˈbliːk ˈʔøːstɐʁaɪç]), om mererandatoi valdkund Evropan keskuzpalas. Sen pälidn da kaikiš suremb lidn om Ven. Oficialine kel' om saksan kel'.

Avstrijan Tazovaldkund
Republik Österreich

Flag	Valdkundznam
Pälidn	Ven
Eläjiden lugu (2018)	8,793,370 ristitud
Pind	83,871 km²
Kel'	saksan
Valdkundan pämez'	Aleksandr Van der Bellen
Päministr	Kristian Štoker
Religii	hristanuskond
Valüt	evro (€) (EUR)
Internet-domen	.at
Telefonkod	+43
Aigvö	tal'vel UTC+1, kezal UTC+2

Valdkund om ÜRO:n ühtnijan vn 1955 tal'vkuspäi. Vspäi 1955 neitraline valdkund om i ei mülü nimiččihe sodablokoihe. Vspäi 1995 om EÜ:n ühtnijan.

Istorii

Valdkundan nimi libub amuižen üläsaksan kelen sanoišpäi: ostar — «päivnouzm», richi — «ma», möhemba Ostarrichi kändihe nügüdläižikš. Se nimi mainitase ezmäižen kerdan vn 996 kül'mkun 1. päivän dokumentas.

Erigoittud Avstrijan gercogkund oli olmas vspäi 1156 (ende oli Bavarijan palaks) i oli absolütižen monarhijan alusenpanendaspäi. Vspäi 1276 saksan Gabsburgad-dinastii oli valdištmel. Vll 1438−1806 Avstrijan gercog oli Pühän Rimalaižen imperijan-ki imperatoran päpaloin. Vspäi 1526 Avstrii zavodi äivoččid sodoid Osmanan imperijad vaste, Čehanma i Horvatii kändihe Avstrijan palaks Mad'jaranman alištusen jäl'ghe turkoile. Vspäi 1687 Mad'jaranma eli unijas Avstrijanke. Vl 1815−1866 Germanine ühtištuz oli, i Avstrijan imperatorad oliba sen prezidentikš. Vll 1867−1918 nügüdläižen Avstrijan territorii mülüi konstitucižhe Avstrii da Mad'jaranma-monarhijha.

Vn 1918 17. päiväl redukud Avstrii sai ripmatomut Avstrijan da Mad'jaranman imperijan čihodamižen tagut i kändihe tazovaldkundaks kerdalaz. Vl 1938 nacistine Saksanma anneksirui Avstrijad. Vn 1945 sulakus gitleranvastaižen koalicijan sodaväged küksihe Saksanman armijad Avstrijaspäi. Vn 1955 redukus valdkundan okkupacii tuli lophu, i se om neitraline Vilusodan aigaspäi.

Federaline Konstitucine käskuz (saks.: Bundes-Verfassungsgesetz), kudambad nimitadas Konstitucijaks paksus, om vahvištadud vn 1920 10. päiväl kül'mkud, se om väges läz jogavoččidenke möhembaižidenke vajehtusidenke. Om udessündutadud vl 1945 vn 1934 Konstitucijan jäl'ghe.

Geografijan andmused

Avstrijan reljefan kart (2008)

Avstrijan mavaldkundröunad oma Saksanmanke (röunan piduz — 801 km) da Čehanmanke (402 km) pohjoižes, Slovakijanke (105 km) i Mad'jaranmanke (321 km) päivnouzmas, Slovenijanke (299 km) da Italijanke (404 km) suves, Šveicarijanke (158 km) i Lihtenšteinanke (34 km) päivlaskmas. Ühthine röunoiden piduz — 2524 km. Avstrii om mererandatoi valdkund.

Avstrii om keskuzevropine valdkund, sen pind om 83 871 km². Mägikaz ma om: keskmäine korktuz ülemba meren tazopindad om ümbri 900 metras. Päivnouzmaižed Al'pad ottas Avstrijan znamasišt palad. Kaikiš korktemb čokkoim om Grosglokner-mägi (3797 m), sur' Pasterce-jäžom (8,3 km pitte vl 2006, pind 18,5 km², 120 metrhasai sankte) om sen pautkil.

Kaikiš znamasižemb jogi om Dunai, sen bassein otab valdkundan tobmad palad. Avstrijas om 580 järved, täuttas jäžomišpäi päpaloin. Bodenjärv (538 km²) sijadase Saksanman i Šveicarijan röunal. Nöizidler-Ze (157 km²) om Mad'jaranman röunal pindanke 115 m ü.m.t. kortte, sen kendäk om valdkundan kaikiš madalambaks čokkoimeks.

Avstrijan klimat om ven kontinentaližen röunal, rippub lujas tahondan korktusespäi meren tazopindan päl. Keza om läm' päivoikaz. Tal'v om pehmed mägiden pohjanno i vilu niiden pautkil. Tazangištoil voden keskmäine lämuz om +8 C°, heinkun +18..+24 C°, uhokun −1..−7 C°. Mägiden pautkil oline lämuz voib sadas nolähäsai kezal, tal'veline lämuz oleleb −14 Cel'sijan gradushasai. Paneb sadegid 500..3000 mm vodes korktushe i reljefha kacten. Keskmäine vozne painuz om 760 mm.

Londuseližed pävarad oma kivivoi, kivihil', metallad (raudkivend, vas'k, cink, magnii), antimonii, toižed varad — mec, kivisol, grafit, gidroenergii.

Politine sistem

Avstrijan parlamentan pert' Venas (kezaku 2014), molembad kodid sätas ištundoid siš

Ohjandusen form om federativine parlamentine tazovaldkund.

Valdkundan pämez' om federacijan prezident (saks.: Bundespräsident), kaik rahvaz valičeb händast kuden voden strokuks. Enamba mi kaht strokud jäl'geten rata ei sa. Prezident paneb radsijha federacijan kanclerad — ohjastusen pämest.

Avstrijan suim (parlament) om kaks'kodine Federaline Keraduz (saks.: Bundesversammlung): ezmäine (ülembaine) kodi — Federaline Nevondkund da toine (alembaine) kodi — Nacijannevondkund. Federaline Nevondkund kuctas Bundestrat:aks (64 ühtnijad), federacijanmaiden suimad (landstag:ad) valitas sen ühtnijoid nelläks vai kudeks vodeks (lanstagha kacten). Nacijannevondkund kuctas Nacionalrat:aks (183 ühtnijad), kaik rahvaz valičeb sen ühtnijoid videks vodeks.

Parlamentan alakodin ühtnijoiden edelstrokuižed valičendad oliba vn 2024 29. päiväl sügüz'kud (28. kucund). Valitihe federacijan prezidentad kahtel tural (vn 2016 24. sulaku i 4. tal'vku), Aleksandr Van der Bellen radab prezidentan vn 2017 vilukun 26. päiväspäi, om valitud tošti valičendoil vn 2022 9. redukud (sai 56,7 % änid ezmäižes turas; vl 2016 sai 53,8 % änid kahtendes turas). Kristian Štoker om federacijan kancleran radnikusel vn 2025 kevaz'kun 3. päiväspai. Edeližed kanclerad oma Aleksander Šallenberg (oli pandud velgusentäutajaks prezidental, viluku-keväz'ku 2025 i reduku-tal'vku 2021), Karl Nehammer (6. tal'vku 2021 — 10. viluku 2025), Sebastjan Kurc (18. tal'vku 2017 — 28. semendku 2019, 7. viluku 2020 — 11. reduku 2021).

Administrativiž-territorialine jagand

   Kacu kirjutuz: Avstrijan administrativiž-territorialine jagand.

Avstrijas om ühesa federacijanmad:

• Alaavstrii
• Burgenland
• Forarl'berg
• Karentii
• Štirii
• Zal'cburg
• Tirol'
• Ven (pälidn)
• Üläavstrii

Eläjad

Vn 2011 Avstrijan rahvahanlugemižen mödhe valdkundan eläjiden lugu oli 8,401,940 ristitud. Kaikiš suremb valdkundan ristitišt om nügüd'.

Rahvahad (2018): avstrijalaižed (saksavstrijalaižed) — 84,2 %, saksalaižed — 2,1 %, serbalaižed — 1,4 %, turkad — 1,3 %, romanijalaižed — 1,2 %, Bosnijan da Gercegovinan enččed eläjad — 1,1 %, toižed rahvahad — 8,7 %.

Uskondan mödhe (2018): katoližen jumalankodikundan uskojad — 57,0 %, hristanuskojad-ortodoksad — 8,7 %, islamanuskojad — 7,9 %, hristanuskojad-evangelistad — 3,3 %, toižed uskojad, religijatomad i märhapanendata — 23,1 %.

Toižed sured lidnad (enamba 100 tuh. ristituid vl 2014, surembaspäi penembha): Grac, Linc, Zal'cburg, Insbruk. Vl 2014 kaik oli 77 lidnad valdkundas enamba mi 10 tuh. eläjidenke.

Ižanduz

Korktas šingotadud postindustrialine ekonomik baziruiše industrialižel alusel. Vl 2021 valdkundan nominaline KSP oli 477,4 mlrd. US$ ekvivalentas (US$45,092 ühtele hengele) vai 534,0 mlrd. US$ ostmižmahtusen paritetan mödhe (US$59,692 ühtele hengele). Ižanduz om 43. surtte mail'mas (ostmižmahtusen paritetata 27nz'). Ekonomikan välläd poled oma torhuden tondan tarbhaižuz, väll' konkurencii valdkundan südäimes, surehk valdkundaline velg (KSP:n 70,4 % surtte vl 2019). Industrijan päsarakod oma sauvond, avtomotosauvomine, mašiništon (sen paloin sidon täht) i likkuimiden paloiden tehmine, sömtegimišt sijaližel torhudel, metallurgii, himine sarak, pilindmaterialoiden pästand sijaližes torhudespäi, bumagan i sauvondkartonan tehmine, turizm, om aerokosmižen industrijan edheotandoid. Finansine voz' zavodiše 1. vilukud.

Kogosüdäiproduktan palad (vn 2017 andmused): maižanduz 1,3 %, tegimišt 28,4 %, holitišiden sfer 70,3 %. Radnikoiden järgenduz sektoroidme vl 2017: maižanduz 0,7 %, tegimišt 25,2 %, holitišiden sfer 74,1 %.

Avstrijan päeksport om mašinansauvomižen da elektrotehnižen tegimišton produkcii (läz nelländest), avtod da sen palad (7 %), zelläd (5 %); toine eksport — raudan ühthesuladused da tegesed (3 %), londuseline gaz (2 %), vas'ken ühthesuladused (2 %), bumag (2 %), alüminii (2 %). Valdkund importiruib mašiništod, metalltavaroid, avtoid i toižid avaron kulutamižen tavaroid (sidä kesken söndtavarad), ümbriratud kivivoid (Kazahstanaspäi päpaloin) i produktoid sišpäi, londuselišt gazad. Päine torguindpartnör om Saksanma: eksportan 29,4 % läksi sihe, importan 41,8 % tuli sišpäi vl 2017; toižed oma Italii (6,2 % i 5,8 % sil-žo vodel), Šveicarii (5,1 % i 5,5 %), AÜV (eksportan 6,3 %).

Irdkosketused

• Avstrijan Tazovaldkundan federaližen parlamentan oficialine sait (parlament.gv.at). (saks.) (angl.) (da äi tž.)
• Avstrijan Tazovaldkundan federaližen ohjastusen oficialine sait (bundeskanzleramt.at). (saks.) (angl.)
• Avstrijan Statistikan radnikoičendan informacine sait (statistik.at). (saks.) (angl.)