Islandii

Islandii (isl.: Ísland [ˈistlant], kändase kuti «jäine ma», se om täuz' oficialine nimituz) — sar'hine valdkund Evropan pohjoižes. Pälidn da kaikiš suremb lidn om Reikjavik, otab valdkundan ristitišton läz koumed videndest sen ezilidnoidenke.

Islandii
Ísland

Flag	Valdkundznam
Pälidn	Reikjavik
Eläjiden lugu (2018)	343,518 ristitud
Pind	103,125 km²
Kel'	islandijan
Valdkundan pämez'	Hadla Toumasdouttir
Päministr	Bjarni Benediktsson
Religii	hristanuskond
Valüt	Islandijan kron (ISK)
Internet-domen	.is
Telefonkod	+354
Aigvö	UTC+0

Vspäi 1949 om PAKO:n ühtnijaks. Mülüb Evropižhe ekonomižhe zonha vspäi 1994. Ei ole ičeze regulärižid sodavägid, vaiše randkaičendvägi om.

Istorii

Eziauguižed Konstitucijad (isl.: Stjórnarskrá) oliba väges vozišpäi 1874 i 1920.

Vn 1944 17. päiväl kezakud Islandii tedištoiti ripmatomut Danijaspäi da kändihe tazovaldkundaks. Sil-žo päiväl parlament vahvišti valdkundan koumant lugul Konstitucijad. Nece Konstitucii om väges tähäsai, voziden 1959, 1968, 1984, 1991, 1995, 1999 da 2013 znamasižidenke vajehtusidenke. Kaikel rahvahal kirjutadud Konstitucijan uden variantan projekt om hüvästadud vn 2012 redukun 20. päiväl referendumal.

Geografijan andmused

Islandijan topografine kart (2007)

Islandii om mail'man kaikiš suremb vulkanižen augotižlibundan sar'. Se sijadase ani suvhe Pohjoižes nabapirdaspäi.

Ei ole Islandijan valdkundališt röunad kuivmadme. Valdkund sijadase lodehpolehe Sures Britanijaspäi. Sen randad lainištab Atlantine valdmeri kaikiš polišpäi. Ühthine randanpiduz om 6088 km. Islandijaspäi Danijan Grenlandhasai om 287 km lodeheze, Danijan Fareran Sarihesai — 420 km suvipäivnouzmha, Suren Britanijan Šotlandijhasai — 798 km suvipäivnouzmha, Norvegijhasai — 970 km päivnouzmha.

Valdkundan kaikiš korktemb čokkoim om Hvannadalšnukur-vulkan (2110 m). Geizerad oma levitadud. Tundr otab 62,7 % saren territorijad, se i jäžomad oma kaikiš enamba levitadud londuseližed zonad. Mecoiden pind om läz sadandest.

Klimat om ven suvipäivlaskmas lämän Gol'fstrim-joksendan tagut, subarktine toižiš paloiš. Vodenkeskeine lämuz om +3..+5 C°, no heinkun lämuz ülitab +15 C° harvoin lujas. Paneb sadegid 500..750 mm vodes pohjoižrandištol da 3800 mm vodes suvirandištol.

Londuseližed pävarad oma kala, geotermine energii, boksitad; toižed varad — rik, gidroenergii.

Politine sistem

Islandijan parlamentan pert' Reikjavikas vl 2006

Ohjandusen form om unitarine parlamentine tazovaldkund. Valdkundan pämez' om prezident (isl.: Forseti). Kaik rahvaz valičeb händast nelläks vodeks, strokuiden lugu om röunatusita. Prezident paneb päministrad radsijha valičendoiden parlamentha satusiden mödhe, parlamentan nevondan mödhe.

Parlament (isl.: Alþingi, virktas «Al'ting», kätas «Ühthine Suim») om üks'kodine, siš om 63 ühtnijad. Kaik rahvaz valičeb heid nelläks vodeks. Se om kaikiš vanhemb parlament mail'mas, radab vspäi 930, oli tühjitadud vl 1799, om udessündutadud vl 1845.

Parlamentan ühtnijoiden järgeližed valičendad oliba vn 2021 25. päiväl sügüz'kud. Valitihe prezidentad jäl'gmäižen kerdan vn 2024 1. päiväl kezakud, Hadla Toumasdouttir oti vägestust (sai 34,15 % änid) i om prezidentan radnikusel vn 2024 elokun 1. päiväspäi. Edeline prezident om Gvüdni Jouhannesson (1. eloku 2016 — 1. eloku 2024, radoi kaks' strokud, sai vn 2016 valičendoil 39,1 % änid, vn 2020 — 92,2 %). Bjarni Benediktsson radab päministran vn 2024 sulakun 9. päiväspäi (oli sil-žo radnikusel vn 2017 vilukus-kül'mkus). Edeline päministr om Katrin Jakobsdouttir (30. kül'mku 2017 — 9. sulaku 2024).

Administrativiž-territorialine jagand

   Kacu kirjutuz: Islandijan administrativiž-territorialine jagand.

Islandii jagase kudeks agjaks (valičemižümbrikoks, isl.: kjördæmi). Niišpäi kaks' oma Reikjavikas da völ üks' ühtenzoitab sen ezilidnoid. Agjad alajagasoiš 23 järgeližeks ümbrikoks (üks'lugu isl.: sýslur) da 24 lidnaks ičeohjastusenke (isl.: kaupstaðir). Ümbrikod da lidnad alajagasoiš 76 kundaks (isl.: sveitarfélög).

Mugažo jagadas valdkundad kahesaks statistižeks regionaks (isl.: landsvæði / héruð).

Eläjad

Islandijas elädas islandijalaižed. Vn 2011 Islandijan rahvahanlugemižen mödhe valdkundan ristitišt oli 318 452 eläjad, vn 2016 — 332 529 eläjad, vn 2021 — 368 792 eläjad. Kaikiš suremb valdkundan ristitišt om nügüd'.

Läz 86 tuhad registriruidud eläjid oma verhan man augotižlibundan (vn 2022 andmused), heiden kesken nelländez tuli Pol'šanmaspäi. Se om järedoihe sauvondprojektoihe sidodud gidroenergetikan i alüminijan tehmižen sferas.

Uskondan mödhe (2018): Islandijan evangeline lüteranine jumalankodikund (oficialine religii) — 67,2 %, riman katolikad — 3,9 %, Reikjavikan joudjaline jumalankodikund — 2,8 %, Hafnarfjordüran joudjaline jumalankodikund — 2,0 %, Asatru-associacii — 1,2 %, Ripmatoi kongregacii — 0,9 %, toižed uskojad — 4,0 %, religijatomad — 6,7 %, märhapanendata — 11,3 %.

Kaik om 32 lidnad valdkundas enamba mi üks' tuha eläjanke. Znamasižed lidnad (enamba 10 tuh. ristituid vl 2014): Koupavogür, Habnarfjordür, Aküreiri, Keblavik, Gardabair. Lidnalaižiden pala om 93,9 % (2020).

Ižanduz

Islandii om šingotadud ma. Ižandusen aluz om kalanpüdo, kalan i merenproduktoiden ümbriradmine, alüminijan pästand odvan energijan äjüden tagut, gidro- i termaližed lämuzelektrostancijad, farmaceftine i biotehnologine sarakod, turizm. Socialine järgenduz om tipine skandinavine model': madal radotomuz i egalitarižed korktad rahaabud radotomuden statjas, socialižen kohtaižusen korged mär valdkundmaksoiden kal't, üleine maksutoi valdkundaline medicinine holituz i üläopenduz.

Vl 2023 nominaline kogosüdäiprodukt oli 31 mlrd US$ ekvivalentas (112. sija mail'mas; ühtele hengele US$80,000, kahesanz' sija mail'mas), ostmižmahtusen paritetan mödhe — 28 mlrd US$ (149. sija; US$72,000 ühtele hengele, 12. sija). Vl 2017 maižandusen pala kogosüdäiproduktas oli 5,8 %, tegimišton 19,7 %, holitišiden sfer oti 74,6 %. Radajiden järgenduz sektoroidme (vn 2008 andmused): maižanduz — 4,8 %, tegimišt — 22,2 %, holitišiden sfer — 73,0 %.

Valdkundan päeksport om kaikenvuitte kala kaikil näguil (34 %, lihanke), ümbriradmatoi alüminii (31 %); toine eksport — aerokosmine produkcii (4 %), raudan ühthesuladused (3 %), söte živatoile (3 %), zelläd (2 %), kalarazv (2 %), alüminiivanuim (1 %). Mašinad, ümbriratud kivivoi, maižandusen äjad tavarad, elektronik, zelläd i tekstil' importiruidas. Päižed partnörad irdpol'žes torguindas (2021): Alamad (Islandijan eksportan 23 % i importan 10 %), Saksanma (9 % i 8 %), Sur' Britanii (9 % i 6 %), AÜV (7 % i 7 %), Norvegii (importan 11 %).

Ei ole raudteid Islandijas. Ümbäravtote 1339 km pitte ühtenzoitab kaikid znamasižid eländpunktoid sarel.

Irdkosketused

Tobmuz

• Islandijan parlamentan oficialine portal (althingi.is). (isl.) (dan.) (angl.)
• Islandijan ohjastusen oficialine sait (government.is). (isl.) (angl.)

Ühthine informacii valdkundas

• Islandijan Statistikan radnikoičend (statice.is). (angl.) (isl.)
• Islandijan valdkundaline informacine keskuz da Islandijan sur'oigenduzkundad (iceland.org). (isl.) (angl.)