Latvii

Latvii vai Lätänma (latv.: Latvija [ˈlatvija]), oficialižikš Latvijan (Lätänman) Tazovaldkund (latv.: Latvijas Republika), om valdkund Evropan pohjoižes, Baltijan meren randal. Pälidn da kaikiš suremb lidn om Rig.

Latvijan (Lätänman) Tazovaldkund
Latvijas Republika

Flag	Valdkundznam
Pälidn	Rig
Eläjiden lugu (2018)	1,923,559 ristitud
Pind	64,589 km²
Kel'	latvijan
Valdkundan pämez'	Edgars Rinkevičs
Päministr	Evika Silinä
Religii	hristanuskond
Valüt	evro (€) (EUR)
Internet-domen	.lv
Telefonkod	+371
Aigvö	tal'vel UTC+2, kezal UTC+3

Vspäi 2004 valdkund om PAKO:n da EÜ:n ühtnijaks.

Istorii

Latvii tedištoiti ičeze ripmatomudes vn 1918 18. päiväl kül'mkud Venälaižes imperijaspäi. Vl 1934 sodakukerduz tegihe Latvijas.

Vozil 1940−1991 Latvii oli Nevondkundaližen Ühtištusen palaks. Latvijan käskusišton mödhe, se oli okkupacii. Toštmižripmatomuden dat om 21. eloku 1991.

Jäl'gmäine valdkundan Konstitucii (latv.: Satversme) om vahvištadud Konstitucižel Suimal vn 1922 15. päiväl uhokud da tuli väghe sen-žo voden 7. päiväl kül'mkud, sen vägi om udištadud vl 1993, om olmas äiluguižidenke vajehtusidenke. Toižed Konstitucijad oliba vozišpäi 1919, 1920 i 1940.

Geografijan andmused

Latvijan reljefan kart (2007)

Latvijal om mavaldkundröunoid Estinmanke pohjoižes (röunan piduz — 333 km), Venämanke päivnouzmas (332 km), Vaugedvenämanke suvipäivnouzmas (161 km) da Litvanmanke suves (544 km). Ühthine röunoiden piduz om 1370 km. Valdkundan päivlaskmaižed da lodehližed randad lainištab Baltijan meri, sen randanpird om 498 km pitte valdkundan südäimes.

Reljef om tazo, ülüded da alangištod vajehteldas keskneze. Valdkundan kaikiš korktemb čokkoim om Gaizin'kalns-kukkaz (312 m). Mererandaline alangišt om kaikiš pidemb. Znamasižed joged oma Gaui da Daugav (Päivlaskmaine Dvin). Kaik om 12 tuhad jogid da koume tuhad järvid valdkundas.

Klimat om ven Baltijan meren. Järghine pil'višt om paksus, om vaiše 30..40 päivoikast päiväd vodes. Tal'v vedase koume kud: kesktal'vkuspäi keskkeväz'kuhusai. Uhokun keskmäine lämuz om −9 C°, heinkun +15..+17 C°. Paneb sadegid 500..800 mm vodes. Kaikiš kuivamb da päipaštokahamb ku om semendku.

Londuseližed varad oma turbaz, mouckivi, dolomit, letked, jartal', mec (territorijan viž ühesandest), väghine mahuz, gidroenergii, kala.

Politine sistem

Latvijan parlamentan pert' Rigas vl 2012

Ohjandusen form om unitarine parlamentine tazovaldkund äjiden partijoiden sistemanke. Valdkundan pämez' om valitud Suimal prezident (latv.: Valsts prezidents). Hänen valdatusiden strok om nell' vot, ühten kahtenden strokun voimuz om olmas. Prezident paneb radnikusele märitud ristitud formiruimha ohjastust, Suim vahvištab ohjastusen ministrid radnikusiš päministranke (latv.: Ministru prezidents — «ministriden prezident») pämeheks äniden enambusel.

Käskusenandai organ om üks'kodine parlament — Latvijan Suim (latv.: Saeima), kudamban 100 ühtnijoid Latvijan rahvahanikad täuzidenke oiktusidenke valitas nelläks vodeks. Parlamentan ühtnijad valitas prezidentad radnikusele, ku kandidat otab äniden absolütišt enambust (51 än't sadaspäi), ka ei linne kahtent turad.

Parlamentan ühtnijoiden järgenduseližed valičendad oliba vn 2022 1. päiväl redukud. Prezidentan järgenduseližed valičendad Suimas oliba vn 2023 31. päiväl semendkud, Edgars Rinkevičs-prezident (Edgars Rinkēvičs) sai 52 än't 100:späi i radab heinkun 8. päiväspäi. Edeline prezident om Egils Levits (8. heinku 2019 — 8. heinku 2023). Evika Silinä (Evika Siliņa) om päministraks vn 2023 sügüz'kun 15. päiväspäi. Edeline paministr om Krišjanis Karin'š (Krišjānis Kariņš, 23. viluku 2019 — 15. sügüz'ku 2023).

Administrativiž-territorialine jagand

   Kacu kirjutuz: Latvijan administrativiž-territorialine jagand.

Latvii jagase 110 agjaks (üks'lugu latv.: novads) da ühesaks lidnaks tazovaldkundan alištusenke (üks'lugu latv.: republikas pilsēta). Toižed agjad alajagasoiš volostikš (üks'lugu latv.: pagasts), toižed agjad seištas jagamatomikš.

Mugažo valdkund kogoneb vides statistižes regionaspäi: Kurzemen, Latgalijan, Rigan, Zemgalen i Vidzemen.

Eläjad

Latvijas elädas latvijalaižed. Vl 2014 valdkundan eläjiden lugu oli 1 997 500 ristitud. Kaikiš suremb valdkundan ristitišt oli 2 668 140 eläjad vl 1990, se poleni emigracijan tagut.

Rahvahad (2018): latvijalaižed — 62,2 %, venänikad — 25,2 %, vaugedvenälaižed — 3,2 %, ukrainalaižed — 2,2 %, pol'šanmalaižed — 2,1 %, litvalaižed — 1,2 %, toižed rahvahad — 1,6 %, rahvahuden ozutandata — 2,3 %.

Kodikelen mödhe (2011): latvijan kel' — 56,3 %, venäkel' — 33,8 %, toižed keled — 0,6 %, märhapanendata — 9,3 %.

Uskondan mödhe (2017): lüteranad — 36,2 %, riman katolikad — 19,5 %, ortodoksižed hristanuskojad — 19,1 %, toižed hristanuskojad — 1,6 %, toižed uskojad — 0,1 %, märhapanendata i religijatomad — 23,5 %.

Toižed järedad lidnad (enamba 50 tuh. ristituid vl 2011, surembaspäi penembha): Daugavpils, Lepai, Elgav, Jurmal. Kaik om 77 Latvijan lidnad. Lidnalaižiden pala om 68,3 % (2020).

Ižanduz

Latvii om šingotadud postindustrialine ekonomik. Vl 2024 nominaline KSP om US$45,04 mlrd ekvivalentas (97. sija mail'mas; 24,193 US$ ühtele hengele, 47. sija), ostmižmahtusen paritetan mödhe — US$77,69 mlrd (107. sija; 41,730 US$ ühtele hengele, 47. sija). Ižandusen päsarakod oma bankad, logistik (transportiruind da varažomad), turizm, sömtegimišt sijaližel torhudel i elektrotehnižed tegimed.

Kogosüdäiprodukt sektoroidme (2017): maižanduz — 3,9 %, tegimišt — 22,4 %, holitišiden sfer — 73,7 %. Vn 2016 andmusiden mödhe radajiden 7,7 % oma ottud maižandushe, 24,1 % ratas industrijas, 68,1 % — holitišiden sferas.

Vl 2011 valdkundan päeksport oli elektromašiništ da mašinad (12 %), raud da teraz (11 %), pumaterialad (7 %); toine eksport oli zelläd (4 %), sobad (3 %), toižed metallad da tegesed niišpäi (2 %). Vl 2022 importan päpalad oliba mašinad i mašiništ, kulutajiden tavarad, himižed substancijad, poltuz, likkuimed. Vl 2012 Litvanma, Venäma, Estinma, Saksanma da Pol'šanma oliba valdkundan pätorguindpartnörikš.

Irdkosketused

Tobmuz

• Latvijan Tazovaldkundan prezidentan oficialine sait (president.lv). (latv.) (ven.) (angl.)
• Latvijan Tazovaldkundan parlamentan oficialine sait (saeima.lv). (latv.) (angl.) (fr.)
• Latvijan Tazovaldkundan ohjastusen oficialine sait (mk.gov.lv). (latv.) (ven.) (angl.)
• Latvijan Tazovaldkundan Röunantagaižiden azjoiden ministrusen oficialine sait (am.gov.lv). (latv.) (ven.) (angl.)
• Latvijan Keskuzbankan sait (bank.lv). (latv.) (angl.)

Ühthine informacii valdkundas

• Latvijan valdkundaližen statistikan radnikoičendan sait (csb.gov.lv). (latv.) (angl.)
• Latvijan rahapanendan da šingotesen valdkundaližen agentusen turizman sait (latvia.travel). (angl.) (est.) (suom.) (saks.) (jap.) (latv.) (litv.) (ven.) (roč.)