Induizm

Induizm om üks' Indijan religijoišpäi. Nece religii om veroiden i filosofijan školkundoiden ühtmuz, kudambad oliba sündnuded Indii-subkontinentha, sen tagut niil om ühthižid pirdoid.

«Om» (sanskr. ॐ) om kulund i hengeline znam Indijan Dharm-religijoiš, mugažo Jogan meditacijan objekt, jagusiden augotiž i lop induizman pühäkirjoiš.

Induizman istorine nimituz sanskrit-kelel om sanatana-dharma (sanskr.: सनातन धर्म sanātana dharma) — «igähine religii», «igähine te» da «igähine käskuz» znamoičeb. Indijan Konstitucii mülütab induizmha buddizm, džainizm da sikhizm-ki, no kirjutadud tedopurtked Indijas märitas niid ičenaižikš religijoikš da filosofijan školkundoikš.

Induizm otab koumanden sijan mail'mas uskojiden lugun mödhe hristanuskondan i islaman jäl'ghe. Läz 1 milliardad induizman uskojid om, 950 mln heišpäi elädas Indijas da Nepalas, hö oma ristitišton nell' videndest molembiš neniš valdkundoiš. Toižed mad induizman uskojiden znamasižen palanke ristitištos: Bangladeš, Šrilank, Pakistan, Indonezii, Malaizii, Singapur, Mavrikii, Fidži, Surinam, Gajan, Trinidad da Tobago.

Istorii

Üks' amuižiš mail'man religijoišpäi, induizman jured oma Vedoiden, Ind-jogen da dravidalaižiden civilizacijoiš.

20. voz'sadan kahtenden palan aigan induizm levigaškanzi Indijaspäi verhidme maidme, se sai äi polenpidajid kaiked mirudme. Mugomad meletused, kut karm, jog da vegetarižuz, — ned leviganziba i tegihe järgeližikš.

Erased induizman poled da verod puttas kritikan alle. Leskiakoiden ičtazpoltandan vero, mugažo diskriminacii kastan tagut, kuctas luja kundaline hondostuz.

Induizman südäin

Avraamižiden religijoiden erineden, induizmal ei ole ičeze alusenpanijad, ühthišt veroiden siatemad, ühthišt doktrinad. Induizm om erazvuiččiden veroiden i filosofijan sistemiden ühthesuladuz. Neniden sistemiden alused oma monoteizm, politeizm, panenteizm, panteizm, monizm, ateizm. Induizman pätärtused oma dharm, karm, sansar, maja, mokš da jog.

Äi pühäkirjoid om induizmas, ned alajagase kahthe päkategorijha: šruti da smriti. Znamasižed induizman tekstad oma Vedad, Upanišad, Puranad, «Ramajan», «Mahabharat», «Bhagavat-git» da Agamad.

Toižendad

Tedomehed erištadas 4 sur't toižendad (doktrinad) induizmas jumalan oletusen mödhe (om kirjutadud saupkiš):

• Smartizm (politeizm — «pančajatana-pudž»-sistem: Devi, Ganeša, Sur'ja, Šiva, Višnu. Sijaližes verospäi riputaden, üks' jumaloišpäi sijadase keskuseks toižiden jumaloiden kesken).
• Šaktizm (Šakti, hän-žo Devi-Jumalanmam om).
• Šivaizm (Šiva).
• Vaišnavizm (Višnu i hänen Krišna- da Rama-avatarad).

Kaik ned oma erazvuiččed veroiden forman-ki mödhe.

Sikš ku avaros levitadud mel'pideg om olmas, miše «äi tehuzid oigetas Ülähäižennoks», ka erazvuiččiden toižendoiden uskojad oma tolerantižed toine toiženke, i äjad heišpäi ei mülügoi ičtaze miččihe-ne toižendoihe. Voib uskta kahten veron mödhe kerdalaz. Induizmas ei ole «jeres'»-tärtust.

Erased tedomehed erištadas 6 sur't tedotipad induizmas i severz'-se penid tipid sen ühtes:

• Rahvahan verod oma kaikiš amuižemb induizman form. Rahvaz jumaloiči sijaližid jumaloid da jumaloitud formid.
• Vedoiden induizm om ičeze aluseks induizman pühätekstoid, niišpäi «Rigved» om kaikiš znamasižemb da amuižemb.
• Vedantaine induizm om Upanišadad ičeze aluseks. Ned oma religiž-filosofižed tedotöd, kudambid sädihe nellän Vedan ližaduseks.
• Jog (sanskr. योग joga «kombiniruidud», «ühtištuz») avaižihe Patandžalin «Jog-sutroiš».
• Dharmaine induizm avaidase jogapäiväližes elämižes märitud moral'ohjandimiden mödhe. Nece induizman tip om levitadud avaros, konkretižhe filosofijan školkundha sidota.
• Bhakti vai «radnikoičendan te Ülähäižhe näht ičtazandmiženke da armastusenke» om mugažo induizman tip. Siš Ülähäine om olmas ühteks ičeze formišpäi vai kuti avatar. Bhaktin pävero om vaišnavizm.

Pühäpertid

Induizman pühäpert' (sanskr.: मंदिर, mandira — «eländkodi») om jumaloiden pert'. Pühäpertin lähine territorii om nellikoil (64 vai 81), kaikutte om znamoičendanke. Nellikoid ühtetas renghiže, ned oma znamoičendoidenke mugažo.

Nell' pühäsijad, kudambid induizman uskojale pidab tulda hot' kerdan elos vai palomnikuden aigan (Čar dhan — «nell' kodid»), sijadasoiš Indijan erazvuiččiš poliš:

• 
  Džagannathan pühäpert',
  Puri, Oriss
  (päivnouzm)
• 
  Ramesvaraman pühäpertid,
  Ramesvaram, Tamil Nadu
  (suvi)
• 
  Dvarakadišan pühäpert',
  Dvarak, Gudžarat
  (päivlaskm)
• 
  Badrinathan pühäpert',
  Badrinath, Uttarakhand
  (pohjoine)

Pühäpäiväd

Äjiden induizman praznikpäividen datad märitas Amuižindižel kalendaril. Praznuitas Ülähäižen erazvuiččiden oletusiden i heihe sidodud azjtegoiden oiktastuseks tobjimalaz. Äjad neniš praznikoišpäi znamoitas mugažo voz'aigan vajehtust. Erasid pühäpäivid märitud induizman toižendan uskojad oigetas vaiše vai märitud Indijan regionan eläjad vaiše.

Kaikiš znamasižed induizman uskojiden hengeližed praznikad, niid oigetas kaiktä: Maha-Šivaratri, Navaratri, Holi, Divali, Krišna-džanmaštami i Rama-navami.