Grenland

Grenland (grenlandan kelel: Kalaallit Nunaat, dan.: Grønland «vihand ma») om Man kaikiš tobjemb sar' da mugažo Danijan avtonomii. Geografijan mödhe mülüb Pohjoižamerikha.

Grenlandan nägu kaimdajaspäi vn 2005 17. semendkud

Pind om 2 130 800 km². Sar' om koumen kerdan penemba pindan mödhe mi Avstralii, kudamb om kaikiš penemb kontinentiden keskes. Piduz om 2700 km pohjoižespäi suvhe i 1300 km päivlaskmaspäi päivnouzmha.

Nuuk (edel 1979. vot Gothob oficialižikš) om saren kaikiš tobjemb lidn. Se sijadase pol'sarel Grenlandan päivlaskmas, kaik 17 984 ristitud eliba eländpunktas vl 2019.

Istorii

Arktižed rahvahad eliba jo sarel edel sen avaidust evropalaižil, no skandinavijalaižiden tulendan aigal saren ezmäižed eläjad kadoiba jo, i sarel ei olend eläjid. Eskimosalaižed tuliba sarennoks 13. voz'sadal vaiše, hot' lugedas-ki heid Grenlandan ezmäižikš eläjikš paksus. Tulijoiden sarele läz 200 vot tagaz skandinavijalaižiden žilod oliba siš mugažo völ, no eskimosalaižed eliba sarel sil aigalpäi kaiken. Niiden eskimosalaižiden ezitatad oliba «tule»-kul'turan ezitajad; nece kul'tur il'mestui Aläskas läz 1000. vot da tuli Grenlandale 13. voz'sadal.

Evropalaižed avaižiba sar't vodel 982, konz norvegižed vikingad tuliba sinnä. Eirik Torval'dson, kudamb tuli Islandijaspäi, oli heiden pämehen. Hän sädi kolonijad sarel da nimiti sidä «Vihandaks maks» kändmižes. Nece nimituz om anttud vedatamha enamba eläjid sarele nacein. Toižen melen mödhe, sarel oli todeks kazmusid sil aigal. Sid' Erikan Leif-poig jätksi matkad päivlaskmale da avaiži nügüdlaižen Kanadan maid. Hän-žo toi hristanuskondad saren eläjile. Lugetihe siloižid grenlandalaižid Norvegijan eläjikš, Islandii oli Norvegijan palaks sil aigal. Vodele 1408 kaik skandinavijalaižiden žilod kadoiba, voib sanuda.

Vl 1536 Norvegii da kaik sen teritorijad (Grenland niiden keskes) linniba Danijan palaks. Vl 1814 Norvegii ei olend Danijan palan enamba, no Grenland jäi sen palan völ.

Vodespäi 1979 Grenland om Danijan avtonomii, kudamb voib iče pätta ičeze azjoid. Vodespäi 2009 saren üks'jäine oficialine kel' om grenlandan kel'.

Klimat da sä

Grenlandan randaližiden rajoniden klimat vajehtase paksus. Se om kaikiš pehmdemb päivlaskmaižel randal. Heinkun keskmäine lämuz om +9,6 Cel'sijan gradusad Kakortok-lidnas i +8,3 C° Nuuk-lidnas; vilukun kesklämuz sättub −7,8 C° da −10,7 C°. Kezaline lämuz voib sadas +21 Cel'sijan gradushasai erašti, no paksumba lämuz voib olda 0 C° kezan keskes.

Kaikiš madalambad lämuded oleskeldas saren keskuzpalas: −60 C° tal'vel paksus, kezal — −12 C° da sen madalamba.

Ristitišt

Voden 2019 andmusiden mödhe kaik 55 992 ristitud eliba sarel, ristitišton ninevuz — 0,027 ristitud nellikkilometras. Rahvahad oma eskimosalaižed (enambuses, ristitišton ühesa kümnendest) da danijalaižed toižidenke evropalaižidenke (kümnendez).

Kaikiš znamasižembad lidnad seištas Grenlandan päivlaskmaižel mererandal: Nuuk (pälidn, 17 984 eläjad vl 2019), Kakortok, Sisimut, Maniitsok.

Ristitišton päradmine om kalanpüdand. Päižed keled oma grenlandan kel' (oficialine) i danijan kel'.