Gvinei-Bisau
Gvinei-Bisau, täuz' oficialine nimi — Gvinei-Bisaun Tazovaldkund (port.: República da Guiné-Bissau [ʁɛˈpublikɐ dɐ ɡiˈnɛ biˈsau]), om valdkund Päivlaskmaižes Afrikas, Atlantižen valdmeren randal. Sen pälidn da kaikiš suremb lidn om Bisau.
Flag
|
Valdkundznam
|
| Pälidn | Bisau |
| Eläjiden lugu (2018) | 1,833,247[1] ristitud |
| Pind | 36,125 km² |
| |
| Kel' | portugalijan |
| Valdkundan pämez' | Umaru Sisoku Embalo |
| Päministr | Džeral'do Martins |
| Religii | islam, paganuz, hristanuskond |
| Valüt | KFA:n frank (XOF) |
| Internet-domen | .gw |
| Telefonkod | +245 |
| Aigvö | UTC+0 |
Istorii vajehta
Vozil 1471−75 portugalijalaižed Kabo Verdespäi zavodihe otta kävutamižhe nügüdläižen valdkundan territorijad, mödes igähižid rahvahid Brazilijha orjikš. Vozil 1879−1973 valdkundan nimi oli Portugaline Gvinei. Vhesai 1886 nügüdläižen Gvinejan territorii mugažo mülüi sigä, no sid' mäni Francijan tobmuden alle.
Vl 1973 sügüz'kun 24. päiväl Gvinei-Bisau tedištoiti ičeze ripmatomudes Portugalijaspäi. Ližatihe pälidnad valdkundan nimitushe, miše erištada susedližes Gvinejaspäi. Voziš 1998−1999 Rahvahanikoiden soda oli valdkundas. Koume sodakukerdust (vl 2003, 2011, 2012) jäi valdkundan istorijas.
Jäl'gmaine Konstitucii[2] om hüvästadud kaiken rahvahan referendumal vl 1984, se om väges vn 1991 vajehtusidenke.
Geografijan andmused vajehta
Gvinei-Bisaul om mavaldkundröunoid Senegalanke pohjoižes (röunan piduz — 338 km, se om oiged jono päivnouzmaspäi päivlaskmha) da Gvinejanke suvipäivnouzmas (386 km). Ühthine röunoiden piduz madme — 724 km. Atlantižen valdmererandan piduz om 350 km.
Tahoidme sodunu lapak mererandaline alangišt otab valdkundan pindan tobjan palan. Veden pind otab man territorijan kahesandest. Aigan mändes täuz'vezižed joged (Žeb, Kašeu, Korubal, Balan) oma čapelnu valdmeren randanpirdad i sädihe Bižagoš-sarištod. Kaikiš korktemb čokkoim om nimetoi taho Futa Džalon-platol valdkundan pohjoižpäivnouzmpoles, 300 m valdmeren pindan päl.
Klimat om subekvatorialine mussonine, paneb sadegid kezakus-elokus tobjimalaz. Voden keskmäine lämuz om +26 C°, läz vajehtusita kuidme. Valdmererandal paneb 3000 mm sadegid, i päivnouzmal — 1200 mm (sigä oleskeleb letetorokoid-ki).
Londuseližiden pävaroiden keskes om kivivoid da londuselišt gazad (šel'fas), boksitoid, fosfatoid, mecoid, ozrikkivid. Niišpäi vaiše mec om ottud radho.
Politine sistem vajehta
Ohjandusen form om unitarine konstitucine segoitadud tazovaldkund. Valdkundan pämez' om prezident (port.: Presidente da Guiné-Bissau), kaik rahvaz valičeb händast videks vodeks. Prezidentan ohjandamižen strokuiden lugu ei ole röunatud, no vspäi 1974 valdkundas ei olend ni üht prezidentad, ken ištuiži ičeze ezmäižen vižvoččen strokun lophusai kogonaz, Žoze Mariu Vaš (2014−2019) om ezmäine. Prezident paneb päministrad (port. Primeiro-Ministro) radnikusele.
Parlament om üks'kodine Nacionaline Rahvahaline Suim (port.: Assembleia Nacional Popular da Guiné-Bissau), kaik rahvaz valičeb sen 100 ühtnijad nelläks vodeks.
Ülembaine Käskuzkund (port.: Supremo Tribunal da Justiça) om käskuzkundaližen tobmuden pä.
Gvinei-Bisaun parlamentan edelstrokuižed valičendad oliba vn 2023 kezakun 4. päiväl. Valitihe prezidentad järgkerdan vn 2019 kahtel tural: 24. päiväl kül'mkud i 29. päiväl tal'vkud. Umaru Sisoku Embalo sai 27,65 % ühtendes turas i 53,55 % kahtendes turas, radab prezidentaks vn 2020 uhokun 27. päiväspäi. Džeral'do Martins radab päministran vn 2023 elokun 8. päiväspäi.
Administrativiž-territorialine jagand vajehta
Kacu kirjutuz: Gvinei-Bisaun administrativiž-territorialine jagand.
Gvinei-Bisau jagase ühesaks regionaks (üks'lugu port.: regiao). Üks' niišpäi om pälidn (kaikiš suremb region ristitišton lugun mödhe), i völ üks' sijadase Bižagoš-sarištol (kaikiš penemb region ristitišton lugun mödhe).
Eläjad vajehta
Gvinei-Bisaus elädas bisaugvinejalaižed. Vl 2014 valdkundan ristitišt oli 1 514 451 eläjad[3]. Kaikiš suremb ristitišt om nügüd'.
Portugalijan kel' kävutase rahvahidenkeskeižiden kontaktoiden abutuseks, om levitadud avaros kut kahtenz' i koumanz' kel'.
Uskondan mödhe (2008): islamanuskojad — 45,1 %, hristanuskojad — 22,1 %, animistad — 14,9 %, religijatomad — 2 %, märhapanendata — 15,9 %.
Valdkundan kaikiš suremb lidn om Bisau. Toižed sured lidnad (enamba 12 tuh. ristituid vl 2005, surembaspäi penembha) oma Bafat, Gabu i Bisor.
Ižanduz vajehta
Vl 2012 Gvinei-Bisaun eksportan päpaloin oli arahis da pähkmed (kokospal'man, brazilijan da kešjupähkmed) (93 %); toižed eksportiruidud tavarad — kuld, pumaterialad, kala, puvill, ris.
Homaičendad vajehta
Irdkosketused vajehta
- Gvinei-Bisaun parlamentan oficialine sait (parlamento.gw). (port.)
- Gvinei-Bisaun Tazovaldkundan ohjastusen portal (gov.gw). (port.)
| Gvinei-Bisau Vikiaitas |
| Afrikan valdkundad | ||
 | ||
|
1 Om Azijas mugažo. |