Avstralii

Avstralii (angl.: Australia) om üks'jäine valdkund ühtennimižel kontinental. Täuz' oficialine nimi om Avstralijan Ühtištuz (angl.: Commonwealth of Australia [ˈkɒm.ənˌwɛlθ əv əˈstreɪljə]). Pälidn om Kanber.

Avstralijan Ühtištuz
Commonwealth of Australia

Flag	Valdkundznam
Pälidn	Kanber
Eläjiden lugu (2018)	23,470,145 ristitud
Pind	7,692,024 km²
Kel'	anglijan
Valdkundan pämez'	Karl Koumanz'
Päministr	Entoni Albaniz
Religii	hristanuskond, ateizm
Valüt	avstralijan dollar (AUD)
Internet-domen	.au
Telefonkod	+61
Aigvö	tal'vel UTC+8..+10:30, kezal UTC+8..+11:30

Sil sanal voib olda toižid znamoičendoid; miše nähta niid, tulgat tänna.

Istorii

Vn 1901 vilukun 1. päiväspäi Avstralii kändihe Suren Britanijan dominionaks da zavodi ičeze formiruindad valdkundaks.

Vn 1986 3. päiväl keväz'kud Avstralii sai täut ripmatomut Sures Britanijaspäi, sen parlamentan käskusišpäi.

Valdkundan üks'jäine Konstitucii (angl.: Constitution) om hüvästadud voziden 1898−1900 štatoiden referendumoil, om allekirjutadud Suren Britanijan kunigahal vl 1900 i om väges vspäi 1901 vajehtusidenke, jäl'gmäižed oliba vl 1985. Ližadokumentad oma tazostadud Konstitucijha znamoičendal, ned oma vn 1931 Vestminsteran statut vn 1942 kohendusidenke i vn 1986 Avstraline akt.

Geografijan andmused

Avstralijan reljefan kart (2008)

Avstralii-valdkund sijadase ühtennimižel kontinental, Indižen da Tünen valdmeriden keskes. Valdkundan pind om 7,692,024 km² (kudenz' sija mail'mas). Valdkundröunoid madme ei ole. Randanpird om 25,760 kilometrad. Indonezii, Päivnouzmaine Timor i Papua — Uz' Gvinei sijadasoiš pohjoižpoles, Solomonan Sared, Vanuatu i Francijan rippui Uz' Kaledonii-territorii oma pohjoižpäivnouzmpoles, Uz' Zelandii — suvipäivnouzmpoles.

Sur' Zaborkrif vedase pidust' kontinentan pohjoižpäivnouzmašt randad. Valdkundan kaikiš korktemb čokkoim om Mouson-vulkan (2745 m) Herd-sarel läz Antarktidad. Kaikiš korktemb kontinentaline čokkoim om Koscüško-mägi (2228 m, sijaline Tar-gan-gil-nimi znamoičeb sijaližen lipkaižen erikod). Kaikiš pidembad joged oma Murrei (Marri) sen Darling-ližajogenke. Umbištadud solakaz Eri-järv (Kati Tand) täudes olendas om kaikiš suremb Avstralijas, 9500 nellikkilometrhasai pindanke.

Klimatižed vöd vajehtadas ekvatorialižespäi pohjoižes venho suvipäivnouzmas.

Londuseližed pävarad oma kivihil', kivivoi, londuseline gaz, kaikenvuiččed metallad (raudkivend, boksitad, vas'k, kuld, hobed, tin, hahktin, cink, marganc, harvad mametallad, uran); toižed varad — diamantad, letked.

Tobmuz

Avstralijan parlamentan pert' Kanberas vl 2001

Ohjandusen form om federativine parlamentine konstitucine monarhii. Valdkundan pämez' om britanine Karl Koumanz'-kunigaz. Kunigaz paneb jenaral-gubernatorad radsijha ičeze ezitajaks, Avstralijan päministran nevondan mödhe. Jenaral-gubernator om armijan päkäsknik, hän paneb aigad valičemha päministrad. Parlamentan alakodin enambusen lider kändase päministraks päazjan (angl.: Prime Minister of Australia). Vaiše alakodin ühtnijad tehtas ministrikš.

Parlament (angl.: The Commonwealth Parliament) om kaks'kodine. Britanine kunigaz om parlamentan ühtnijaks mugažo. Üläkodi om Senat (angl.: Senate), kaik rahvaz valičeb sen 76 ühtnijad kudeks vodeks. Senatan pol' udištase koumes vodes päliči. Alakodi om Ezitajiden Kodi (angl.: House of Representatives) 150 ezitajanke, kaik rahvaz valičeb heid koumevoččen valdatusiden strokunke.

Parlamentan ühtnijoiden järgenduseližed federaližed valičendad oliba vn 2022 21. päiväl semendkud, valitihe alakodin ühtnijoid da Senatan pol't. Nügüdläine jenaralgubernator om Samanta Mostin vn 2024 heinkun 1. päiväspäi, edeline om Devid Hörli (1. heinku 2019 — 1. heinku 2024). Entoni Albaniz radab päministran vn 2022 semendkun 23. päiväspäi. Edeline päministr om Skott Morrison (24. eloku 2018 — 23. semendku 2022).

Administrativiž-territorialine jagand

   Kacu kirjutuz: Avstralijan štatad da territorijad.

Avstralii jagase kudeks štataks (angl.: state) da koumeks kontinentaližeks territorijaks (angl. territory), lugemata penid sar'hižid territorijoid kontinentas ümbri.

Eläjad

Avstralijas elädas avstralijalaižed. Vl 2012 valdkundan eläjiden lugu oli 22 934 849 ristitud. Kaikiš suremb valdkundan ristitišt om nügüd'.

Augotižlibundan mödhe (2011): anglijalaižed — 25,9 %, avstralijalaižed — 25,4 %, irlandijalaižed — 7,5 %, šotlandijalaižed — 6,4 %, italijalaižed — 3,3 %, saksalaižed — 3,2 %, kitajalaižed — 3,1 %, indijalaižed — 1,4 %, grekalaižed — 1,4 %, alamalaižed — 1,2 %, toižed rahvahad — 15,8 % (sidä kesken avstralijan aborigenad 0,5 %), rahvahuden märhapanendata — 5,4 %.

Kodikelen mödhe (2016): anglijan kel' — 72,7 %, kitajan kel' — 2,5 %, araban kel' — 1,4 %, kantonan pagin — 1,2 %, vjetnaman kel' — 1,2 %, italijan kel' — 1,2 %, grekan kel' — 1,0 %, toine kel' — 14,8 %, kelen ozutandata — 4,0 %.

Uskondan mödhe (2016): protestantad — 23,1 %, riman katolikad — 22,6 %, toižed hristanuskojad — 4,2 %, islamanuskojad — 2,6 %, buddistad — 2,4 %, ortodoksižed hristanuskojad — 2,3 %, induistad — 1,9 %, toižed uskojad — 1,3 %, religijatomad — 30,1 %, märhapanendata — 9,5 %.

Lidnad-millionerad (vl 2012, surembaspäi penembha): Sidnei, Mel'burn, Brisben, Pert, Adelaid. Valdkundan ristitišton kaks' koumandest eläb neniš valdmererandaližiš lidnoiš. Lidnalaižiden pala om 86,2 % (2020).

Ižanduz

Avstralii om šingotadud valdkund äisarakoiženke ekonomikanke. Kaivuztegimišt om kaikiš znamasižembaks sarakoks. Avstralii otab 20. sijad mail'mas kogosüdäiproduktan mödhe — 1,3 trln US$ (ostmižmahtusen paritetanke, nominal 1,4 trln vl 2018). Valdkundan territorijan koume videndest om ottud maižandushe, se om kabjživatišton kazvatand omaluižil päpaloin, mugažo fermerad elädas mererandaližel kalanpüdandal. Jüguiden vedand štatoiden keskes tegese raudteil i avtojonusil. Elektrusen tehmine om täizöine, sadas sijališt kivivoid da londuselišt gazad. Reskveden mairiž azotab ižandusen i ristitišton ližadust.

Vl 2012 Avstralijan päeksport oli raudkivend (22 %), kivihil' (18 %), kuld (8 %), londuseline gaz (6 %), kivivoi (5 %); toine eksport — söndtavarad (läz 4 %), nižu (3 %), cinkan da hahktinan kivendod (2 %), vill (1 %), puvill (1 %).

Irdkosketused

• Avstralijan parlamentan oficialine sait (aph.gov.au). (angl.)
• Avstralijan ohjastusen oficialine portal (australia.gov.au). (angl.)