Gvatemal, täuz' oficialine form — Gvatemalan Tazovaldkund (isp.: República de Guatemala [reˈpuβlika ðe ɣwateˈmala]), om valdkund Keskuzamerikas. Pälidn da kaikiš suremb lidn om Gvatemal-lidn.

Gvatemalan Tazovaldkund
República de Guatemala
 Flag
 Valdkundznam
Pälidn Gvatemal-lidn
Eläjiden lugu (2018) 16,581,273[1] ristitud
Pind 108,889 km²
Gvatemalan Tazovaldkund República de Guatemala
Kel' ispanijan
Valdkundan pämez' Alehandro Džammattei
Päministr hän-žo
Religii hristanuskond
Valüt gvatemalan ketsal' (GTQ)
Internet-domen .gt
Telefonkod +502
Aigvö UTC−6
Sil sanal voib olda toižid znamoičendoid; miše nähta niid, tulgat tänna.

Etimologii

vajehta

Valdkundan nimituz nahuatlin kelel (Cuauhtēmallān) znamoičeb «äjiden puiden taho».

Istorii

vajehta

Vn 1821 15. päiväl sügüz'kud Gvatemal tedištoiti ičeze ripmatomudes Ispanijaspäi.

Vozil 1960−1996 Rahvahanikoiden soda mäni valdkundas.

Valdkundan ezmäine Konstitucii oli olmas vspäi 1825. Jäl'gmäine kaks'toštkümnenz' lugul Konstitucii[2][3] om väges vspäi 1985 voziden 1986 i 1993 vajehtusidenke.

Geografijan andmused

vajehta
 
Gvatemalan topografine kart (2007)

Gvatemal om mavaldkundröunoiš Meksikanke lodehes da pohjoižes (röunan piduz — 958 km), Belizanke päivnouzmas (266 km), Gondurasanke (244 km) da Sal'vadoranke (199 km) suvipäivnouzmas. Ühthine röun kuivmadme — 1667 km. Valdkundan päivnouzmaižed randad lainištab Atlantižen valdmeren Kariban meren Gondurasan laht, suvipäivlaskmaižed randad lainištab Tün' valdmeri. Ühthine randanpird — 400 km.

Gvatemalan territorijan keskuzpalan Kordiljerad-mäged ottas. Peten-plato om man pohjoižpoles. Kaikiš korktemb čokkoim om Tahumul'ko-vulkan, 4211 m valdmeren pindan päl. Kaik om 33 lämoimäged, voib olda lujid manrehkaidusid erašti, pened manrehkaidused oma paksud. Kaikiš znamasižemb järv om Isabal', jogi — Motagua.

Randišton klimat om tropine, mägištol om ven klimat. Voden kesklämuz om +23..+27 C° randpolel, mägištol +15..+20 C°. Tal'vel (viluku-uhoku) paneb haloid mägile (−10 C°), mägištol voib olda 0 C°. Paneb sadegid 1300 mm keskmäras, semendkul-redukul tobjimalaz. Tropižed ciklonad oma paksud.

Londuseližed pävarad oma kivivoi, nikel', antimonii, kuld, hahktin; toižed varad oma mec, gidroenergii, kala.

Politine sistem

vajehta
 
Parlamentan pert' Gvatemal-pälidnas, reduku 2010

Gvatemal om unitarine konstitucine prezidentine tazovaldkund äjiden partijoiden sistemanke. Valdkundan pämez' om prezident (isp.: Presidente de Guatemala), hän-žo om ohjastusen pämez' da armijan päkäsknik. Rahvaz valičeb händast nelläks vodeks, toižen strokun voimuseta. Ministrad da varaprezident oma abuiš prezidental. Ohjastuz voib vahvištada käskusid, kut parlament-ki.

Parlament om üks'kodine Kongress (isp.: Congreso de la República), rahvaz valičeb sen 158 ühtnijad mugažo nelläks vodeks.

Gvatemalan järgenduseližed pävaličendad oliba vn 2019 16. päiväl kezakud i 11. päiväl elokud. Nügüdläine prezident om Alehandro Džammattei vn 2020 vilukun 14. päiväspäi. Hän sai vägestust valičendoiden kahtendel tural vn 2019 11. päiväl elokud (57,95 %).

Administrativiž-territorialine jagand

vajehta

   Kacu kirjutuz: Gvatemalan administrativiž-territorialine jagand.

Gvatemal jagase kaks'kümneks kahteks departamentaks (isp.: departamento). Departamentad alajagasoiš municipalitetoikš (vl 2014 kaik niid oli 338, isp.: municipio).

Eläjad

vajehta

Gvatemalas elädas gvatemalalaižed. Vn 2014 heinkus valdkundan ristitišt oli 14,647,083 eläjad. Kaikiš suremb valdkundan ristitišt om nügüd'.

Ispanijan kel' om ristitišton seičemen kümnendest mamankel'. Ristituiden kaks' videndest kävutadas maja-indejalaižiden kelid. Kaik om 23 igähižiden rahvahiden kel't valdkundas.

Augotižlibundan mödhe (2018): mestizo (sijaline nimituz om ladino, segoitadud indejalaižed ispanijalaižidenke) — 56,0 %, maja-indejalaižed — 41,7 %, ksinka-indejalaižed — 1,8 %, afrikalaižed — 0,2 %, garifuna-indejalaižed — 0,1 %, verazmalaižed — 0,2 %.

Uskondan mödhe eläjad oma riman katolikad, protestantad, majan rahvahaližen uskondan polenpidajad.

Gvatemalan toižed sured lidnad (enamba 600 tuh. ristituid vl 2012, surembaspäi penembha[4]): Villa Nuev, Mihko. Vl 2002 kaik oli 101 lidnad enamba 10 tuh. ristitištonke. Lidnalaižiden pala om 51,8 % (2020).

Ižanduz

vajehta

Gvatemal om šingotai industrialiž-agrarine ma. Industrijan päsarakod oma tekstiline i sobiden omblend, kivivoin da metalloiden samine, himine, räzinan tehmine, sömtegimišt (sahar, kofe), meblin pästand, turizm.

Vn 2009 valdkundan päeksport oli erazvuiččed sobad (läz 12 %), sahar (10 %), kofe (8 %), bananad (7 %); toine eksport — kuld, metallkivendoiden koncentratad, kivivoi, pal'mvoi, zelläd, muil. Irdpol'žen torguindan päižed partnörad (2017) oma AÜV (Gvatemalan eksportan 33,8 % i importan 39,8 %), Sal'vador (eksportan 11,1 % i importan 5,3 %), Meksik (4,7 % i 10,7 %), Kitai (importan 10,7 %), Gonduras (eksportan 8,8 %).

Homaičendad

vajehta
  1. Gvatemalan ristitišton endustuz vn 2018 heinkus // Mail'man faktoiden kirj. — Cia.gov. (angl.)
  2. Gvatemalan Konstitucijan tekst constituteproject.org-saital. (angl.)
  3. Gvatemalan Konstitucii 1985 (vn 1993 vajehtusidenke) ispanijankel'žes Vikiaitas. (isp.)
  4. Vn 2012 rahvahanlugemižen satused. — Gvatemalan Nacionaline statistikan institut (ine.gob.gt). (isp.)

Irdkosketused

vajehta



Pohjoižamerikan valdkundad
 
Pohjoižamerikan valdkundad
Amerikan Ühtenzoittud Valdkundad (AÜV) | Antigua da Barbud | Bagaman Sared | Barbados | Beliz | Dominik | Dominikanine Tazovaldkund | Gonduras | Grenad | Gvatemal | Haiti | Jamaik | Kanad | Kostarik | Kuba | Meksik | Nikaragua | Panam | Sal'vador | Sent Kits da Nevis | Sent Lüsii | Sent Vinsent da Grenadinad | Trinidad da Tobago