Kolumbii

Kolumbii, täuz' oficialine form — Kolumbijan Tazovaldkund (ispanijaks: República de Colombia [reˈpuβlika ðe koˈlombja]), om unitarine valdkund Suviamerikan lodehes. Pälidn da kaikiš järedamb lidn om Bogota.

Kolumbijan Tazovaldkund
República de Colombia

Flag	Valdkundznam
Pälidn	Bogota
Eläjiden lugu (2018)	48,168,996 ristitud
Pind	1,141,748 km²
Kel'	ispanijan
Valdkundan pämez'	Gustavo Petro
Päministr	hän-žo
Religii	hristanuskond
Valüt	kolumbijan peso (COP)
Internet-domen	.co
Telefonkod	+57
Aigvö	UTC−5

Ristitišton lugun mödhe valdkund otab kahtent sijad Suviamerikas Brazilijan jäl'ghe i 28. mail'mas. Kolumbii om kahtenz' mirus ispanijankel'židen ristituiden lugun mödhe Meksikan jäl'ghe.

Etimologii

Valdkundan nimituz om anttud tetaban Hristofor Kolumb-merimatkadajan oiktastuseks, hän avaiži Amerikad evropalaižile. Venesuelan Fransisko de Miranda-revolücioner borcui Suviamerikan ripmatomudes i kävuti Kolumbii-nimitust kaiken Uden Mail'man täht, eriližešti maiden täht Ispanijan i Portugalijan tobmuden al. Sen jäl'ghe Simon Bolivar tariči nimed «Kirjeižes Jamaikaspäi» (isp.: Carta de Jamaica), i nimi oli ottud federativižen Kolumbijan Tazovaldkundan sädandas vl 1819.

Istorii

Ristitud elädas Kolumbijan territorijal 12,5 tuhad EME pordospäi. Kaikiš enamba šingotadud rahvahad da niiden kul'turad oliba čibča (vai muiska / moska, oma kaičenus rahvahaks meiden päivihesai), kimbaja, tairona. Valdkund om kaikiš elokahambiš mail'mas eläjiden rahvahiden i kävutadud heil keliden lugun mödhe. Kolonizacijan jäl'ghe oli ei sa kävutada igähižid rahvahid orjikš, lugetihe heid Ispanižen imperijan ühtnijoikš täuzidenke oiktusidenke (ken eli läbi läžundoiš), sen ližaks andoihe umoid resguardo:iš (rezervacijoiš), pid'oiteldihe toižil teil. Edel evropalaižiden vägitungendad Inkiden imperii kontrolirui valdkundan territorijan suvipäivlaskmad.

Ispanižed kolonizatorad astuiba Kolumbijan madme ezmäižen kerdan vl 1499. Hö anastiba tuleban aigan Kolumbijan territorijad 16. voz'sadan ezmäižen palan sodoiden satuseks. Uz' Granad-vicekunigahuz oli sätud niiden rezul'tataks, Bogota oli sen pälidnaks. Vn 1810 20. päiväl heinkud Simon Bolivar, Kolumbijan vei, tedištoiti ripmatomudes Ispanijaspäi. Vl 1819 ripmatomuz oli tundištadud. Vl 1831 Sur' Kolumbii-federacii čihozi (neniden valdkundoiden territorijad mülüiba sihe: Kolumbii, Panam, Ekvador, Venesuel i Brazilijan lodeh), i jäl'ghižel vodel Uz' Granad-tazovaldkund oli tedištoittud nügüdläižiden Kolumbijan i Panaman territorijal. Valdkund oli toižetadud Granadan konfederacijaks (1858), sid' Kolumbijan Ühtenzoittud Valdkundoikš (1863). Nügüdläine nimituz om vspäi 1886, Panam läksi valdkundaspäi vl 1903.

Vlpäi 1964 rahvahanikoiden soda astui Kolumbijan territorijan palas, se om loptüd vn 2016 formaližikš, kožundaktan mödhe ohjastusen i vasthalibujiden keskes.

Valdkundan ezmäine Konstitucii oli olmas vspäi 1811. Jäl'gmäine kümnenz' lugul Konstitucii om vahvištadud vn 1991 4. päiväl heinkud, se vajehti vn 1886 konstitucijad i om väges läz jogavoččidenke kohendusidenke, vn 2018 versii om nügüd'.

Geografijan andmused

Kolumbijan topografine kart (2007)

Kolumbii om mavaldkundröunoiš Panamanke (röunan piduz — 266 km) päivlaskmas, Venesuelanke (2219 km) i Brazilijanke (1645 km) päivnouzmas, Perunke (1626 km) i Ekvadoranke (586 km) suves. Ühthine röun kuivmadme — 6342 kilometrad.

Kolumbijan San Andres da Providensii-departamentan sared sijadasoiš päivnouzmha Nikaraguaspäi suviamerikaižen kontinentaližen palan ližaks, ka mugažo Kolumbii röunatab meridme nenidenke valdkundoidenke: Kostarik, Nikaragua, Gonduras, Jamaik, Dominikanine Tazovaldkund i Haiti.

Ühthine randanpird om 3208 km. Kolumbijan päivlaskmaižed randad lainištab Tün' valdmeri (randanpird — 1448 km), i pohjoižed randad — Atlantižen valdmeren Kariban meri (1760 km).

Andad-mäged ottas man territorijan koume videndest. Valdkundan kaikiš korktemb čokkoim om Kristobal' Kolon-mägenoc, 5776 m valdmeren pindan päl. Kaikiš znamasižemb Magdalen-jogi jokseb Kariban merhe. Amazonasan da Orinokon ližajoged oma äiluguižed, tropižed mecad (l'janos) niiden randoil oma arvokahad. Enamba 240 lühüdad joged lanktas Tünhe valdmerhe, sikš miše Tünen valdmererandaline alangišt nepstub lujas hüvin (oleskeleb 10 tuhad mm vodes).

Londuseližed pävarad oma kivivoi, londuseline gaz, kivihil', nikel', izumrudad; toižed varad oma raudkivend, kuld, vas'k, gidroenergii. Kolumbii om kahtenz' mail'mas biologižen erazvuiččendan mödhe, kaik 54 871 erikod om registriruidud siš, no valdkund mainitase kahesan kesken kaikiš lujemban pahuden tondanke ekologijale.

Tobmuz

Kongressan pert' (isp.: Capitolio Nacional) vl 2004, Bogota

Kolumbii om unitarine konstitucine prezidentine tazovaldkund. Valdkundan pämez' om prezident (isp.: Presidente de la República de Colombia), hän-žo om ohjastusen pämeheks. Kaik rahvaz valičeb prezidentad nelläks vodeks, enamba kaht strokud ei voi. Ministrad da varaprezident oma abuiš prezidental.

Parlament om kaks'kodine Kongress (isp.: Congreso), rahvaz valičeb sen ühtnijoid mugažo nelläks vodeks. Üläkodi, Senat (isp. Senado), kogoneb 102 ühtnijaspäi. Alakodi, Ezitajiden Kodi (isp. Cámara de Representantes) mülütab 166 ezitajad-ühtnijad (162 i om kvotid ümbrikoile ližaks: üks' ristit — indejalaižišpäi, üks' — afrokolumbijalaižišpäi, üks' — röunantagaižiš kolumbijalaižišpäi da üks' — toižiš vähembusišpäi).

Kaikiden munucipalitetoiden valičendad tegesoiš ühtes vodes da vides kus prezidentan valičendoiden jäl'ghe.

Jäl'gmäižed prezidentan valičendad oliba kahtel tural vn 2022 semendkun 29. da kezakun 19. päivil, Gustavo Petro sai vägestust (1. tur 40,34 %, 2. tur 50,42 %) da radab vn 2022 elokuspäi ezmäižen strokun. Edeline prezident om Ivan Duke Markes (eloku 2018 — eloku 2022). Parlamentan ühtnijoiden järgenduseližed valičendad oliba vn 2022 keväz'kun 13. päiväl.

Administrativiž-territorialine jagand

   Kacu kirjutuz: Kolumbijan administrativiž-territorialine jagand.

Kolumbii jagase 32 agjaks (departamentaks, isp.: departamento) i üks' Pälidnan ümbrik om olmas agjan oiktusidenke. Agjad alajagasoiš municipijoikš, niid om 1123 (isp. municipio), municipijad — penembikš municipaližikš ühtnikoikš (isp. corregimientos, comunas).

Eläjad

Kolumbijas elädas kolumbijalaižed. Vn 2014 heinkus valdkundan ristitišt oli 46 245 297 eläjad. Kaikiš suremb ristitišt om nügüd'.

Augotižlibundan mödhe (2005): mestizo i evropalaižed — 84,2 %, afrikalaižed — 10,3 %, indejalaižed — 3,4 %, augotižlibundan ozutandata — 2,1 %.

Eläjad uskondan mödhe (2014): riman katolikad — 79 %, protestantad — 14 %, toižed uskojad — 2 %, uskondan ozutandata — 5 %.

Kolumbijan toižed lidnad-millionerad (vl 2013, surembaspäi penembha): Medel'jin, Kali, Barrankil'j, Kartahen. Lidnalaižiden pala om 81,4 % (2020).

Ižanduz

Valdkundan ižanduz om industrialiž-agrarine. Kaik 21 % radnikoid om otnus tegimištho, 17 % ratas maižandusen sarakos, 62 % — servisan sferas (2011). Päsarakod: tekstiline i omblendedheotandad, sömtegimišt, kaivuztegimišt (kuld, kivihil') i cementan tehmine, kodielektronikan pästand, kivivoin samine, turizm.

Kolumbijan päeksport om kivivoin ümbriradmižen produktad, kofe (kahtenz' tegii mail'mas), kivihil', sobad (sijaližes puvillaspäi), nikel', izumrudad (mail'man sal'hen 90 %), bananad, sahar da änikod.

Irdkosketused

• Kolumbijan e-ohjastusen oficialine sait (gobiernoenlinea.gov.co). (isp.)
• Kolumbijan Nacionaline statistikan administrativine departament (dane.gov.co). (isp.) (angl.)
• Kolumbijan nacionaližiden puištoiden oficialine sait (parquesnacionales.gov.co). (isp.) (angl.)
• Kolumbijan investicijoiden portal (investincolombia.com.co). (angl.) (isp.)