Ühtenzoittud Rahvahiden Organizacii

Ühtenzoittud Rahvahiden Organizacii (ÜRO) vai Ühthižrahvazkundad (ÜRK) vai Ühtištetad Nacijad (ÜN) om rahvahidenkeskeine organizacii. Se oli sätud vl 1945 redukun 24. päivän (ÜRO:n Käskuzkirjan tulendan väghe dat) pid'oitelemha da vahvištamha kožundad da varuitomut rahvahiden keskes, šingotamha ühthižid töid valdkundoiden keskes.

Valdkundad mülüdas ÜRO:ho lugul 193 (vl 2014). Päine pert' sijadase Udes Jorkas, ližaofisad oma Venas, Ženevas da Nairobiš.

Nügüdläižed pämehed: Päsekretar' — Antoniu Guterreš (Portugalii, Evrop, radab 01.01.2017-dataspäi), Päsuiman ezimez' — Piter Tomson (Fidži, Valdmerimad, 13.09.2016-dataspäi).

Enzne Päsekretar' — Pan Gi Mun (Suvikorei, Azii, radoi 31.12.2016-dathasai).

Oficialižed keled

ÜRO:s om kuz' oficiališt kel't radmaha: anglijan, francijan, venän, kitajan, araban da ispanijan keled.

ÜRO:n nimituz oficialižil kelil:

United Nations (angl.);
Organisation des Nations unies (fr.);
الأمم المتحدة (arab., Al'umam almutahida);
Организация Объединённых Наций (ven.);
Organización de las Naciones Unidas (isp.);
联合国 (kit., Liánhéguó).

Alusenpanend

ÜRO vl 1945. Valdkundad-alusenpanijad ozutadud taivazmal, niiden rippujad territorijad da kolonijad — muzasinižel mujul.

Toižen mail'man sodan aigan Gitleranvastaižen koalicijan vejad ühtnijad sädiba ÜRO:n radmižen alusid da sen strukturad. Edeline organizacii oli Nacijoiden Ühtnend. «Ühthižrahvahad»-nimituz («Ühtištoittud rahvahad») oli kävutadud ezmäižen kerdan Ühthižrahvahiden deklaracijas, sidä allekirjutihe vl 1942 vilukun 1. päiväl.

ÜRO:n Käskuzkirj oli vahvištadud San Franciskon konferencijan aigan, kudamb oli vl 1945 sulakuspäi kezakuhusai. Vl 1945 kezakun 26. päivän 50 valdkundoiden ezitajad allekirjutihe sidä, sen ližaks Pol'šanma-ki sil-žo vodel redukun 15. päivän. ÜRO:n Käskuzkirj tuli väghe vl 1945 redukun 24. päiväl, sidä oigetas ÜRO:n päiväks.

ÜRO:n südäin

Päsuim (Generaline Assamblei)

Nece om nevondkundaline, direktividenandai da radonoigendai päorgan. Se paneb ÜRO:n Päsekretarid radsijha Varuitomuden Nevondkundan rekomendacijan mödhe.

Päsuiman ühtnijad keratas sessijoil, miččed oleldas regulärižed, eriližed da ekstraordinarižed eriližed.

Sügüz'kul koumandel tožnargel Suiman jogavozne järgsessii avaidase. Se radab ičeze ezimehen vai hänen ühten 21 varamehišpäi ohjandusen al päivjäl'gehen täudhe amundamižhe pohjhasai plenarižil ištundoil da päkomitetoil.

Varuitomuden Nevondkund

Varuitomuden Nevondkund om rahvahidenkeskeižen kožundan da varuitomuden kaičendan päorgan. Kaikil ÜRO:n ühtnijoil om velgusiš panda eloho sen pätandoid. Kogoneb 15 valdkundad-ühtnijad: 5 — kaikenaigaižed (Venäma, AÜV, Sur' Britanii, Francii, Kitai), niil om kel'don oiktuz; 10 — pordaigaižed, niid valitas Nevondkundha edelkirjutadud ÜRO:n Käskuzkirjas proceduran mödhe (23. kirjutusen 2. koht).

Sekretariat

Necil organal toižed ÜRO:n päorganad oma holiš. Sekretariat paneb eloho niiden programid da politižid ohjandimid. Täs 44 tuhad ristitud radab — hö oma rahvahidenkeskeižen personalan, ratas aluzkundoiš kaiked mail'madme, vaumitas erazvuiččid jogapäiväližid ÜRO:n azjoid.

ÜRO:n Sekretariat abutab rados toižile ÜRO:n organoile, tedištoitab da levitab ÜRO:n dokumentoid, kaičeb arhivid, registriruib da pästab ÜRO:n valdkundoiden-ühtnijoiden rahvahidenkeskeižid kožundkirjutesid.

Sekretariatan pämez' om ÜRO:n Päsekretar'.

Päsekretar'

Päsuim paneb händast radsijha Varuitomuden Nevondkundan taričendan mödhe videks vodeks, kahtenden strokun om voimuz.

Nügüd'aigan jättud kirjutamata («džentel'meniden») kožund om väges. Sen mödhe ÜRO:n Varuitomuden Nevondkundan kaikenaigaižen valdkundan-ühtnijan rahvahanikale ei sa olda Päsekretarin.

Rahvahidenkeskeine Käskuzkund

Nece om ÜRO:n käskuzkundaline päorgan. Sil om käskuzkundaližid da konsul'tirujid funkcijoid. Vaiše valdkundoile sab olda azjoiden polikš käskuzkundaližen sel'gitamižen aigan. Ku Organizacijan ühtnii oli azjan poleks, ka kaikuččel mugoižel valdkundal om velgusiš panda eloho Käskuzkundan pätandoid.

Käskuzkund kogoneb 15 ripmatont sudijad. Nened sudijad tehtas ičeksaz, personaližikš, hö eile valdkundoiden ezitajad. Sudijoile ei sa rata miččen taht toižen professijan mödhe. Ičeze radon aigan Käskuzkundan ühtnijad kävutadas diplomatižid privilegijoid da immunitetad.

Päsuiman, Varuitomuden Nevondkundan da toižiden ÜRO:n organoiden (ku Päsuiman laskend om) küzundan andmižen mödhe Käskuzkund andab konsul'tativižid loppätandoid. Nene loppätandad vaiše rekomenduidas, tetpašt väged eile.

Ekonomine da Socialine Nevondkund

Se paneb eloho ÜRO:n funkcijoid ekonomižiš da socialižiš rahvahidenkeskeižiš ühthižtöiš. Kogoneb 5 regionališt laudkundad:

Evropine ekonomine laudkund (EEL, angl. ECE);
Ekonomine da socialine laudkund Azijan da Tünen valdmeren täht (ESLATV, angl. ESCAP);
Ekonomine da socialine laudkund Päivlaskmaižen Azijan täht (ESLPA, angl. ESCWA);
Ekonomine laudkund Afrikan täht (ELA, angl. ECA);
Ekonomine laudkund Latinižen Amerikan da Kariban basseinan täht (ELLAK, angl. ECLAC).

Holenandai Nevondkund

Vl 1994 kül'mkun 1. päivän Holenandai Nevondkund jäti kesken ičeze radod, sikš miše ÜRO:n jäl'gmäine olnu holenandmižes territorii, Palau, vl 1994 redukun 1. päivän sai ičeze ripmatomut. Nevondkund keradaškandese möst tarbhaižusen mödhe ičeze vai ičeze ezimehen pätandan jäl'ghe vai ičeze ühtnijoiden enambusen, Päsuiman, Varuitomuden Nevondkundan pakičendan mödhe.

ÜRO:n počtadministracii

Se pästab počtmarkoid da ünäižid kaluid dollarnominalanke ÜRO:n Uden Jorkan ofisan täht, Šveicarijan franknominalanke ÜRO:n Ženevan ofisan täht, evronominalanke ÜRO:n Venan ofisan täht. Nominalan (počttarifan) suruz sättub valdkundan tarifoile necen sijatud ÜRO:n ofisanke.

Aluzkundad specializacijanke

ÜRO:n Käskuzkirjan mödhe, sen miččele taht päorganale upravimha ičeze velgusid sab panda erazvuiččiden abuorganoiden aluz. Kaikiš tetabad abuorganoišpäi:

Mail'man bank;
Rahvahidenkeskeine valütfond (RVF, angl. IMF, ven. МВФ);
Mail'man tervhuden kaičendorganizacii (angl. WHO, ven. ВОЗ);
ÜRO:n lapsiden fond (angl. UNICEF);
Atomenergijan Rahvahidenkeskeine agentuz (angl. IAEA, ven. МАГАТЭ);
ÜRO:n söndtavaroiden da maižanduzazjoiden organizacii (angl. FAO);
Mail'man kul'turfond (angl. UNESCO);
Rahvahidenkeskeine tön kaičendorganizacii (angl. ILO, ven. МОТ).

Ohjandaikund

Päsuiman ezimez'. Hän avaidab da lopib ÜRO:n Päsuiman kaikuttušt ištundad, oigendab Päsuiman radod da kaičeb järgendust sen ištundoiden aigan.
Päsekretar'. Hän om administrativine päperson ičeze velgusidenke, ÜRO:n simvol, mail'man rahvahiden polen ezitai. Käskuzkirjan mödhe, päsekretar' oigendab funkcijoid, kudambid Varuitomuden Nevondkund, Päsuim, Ekonomine da Socialine Nevondkund da toižed ÜRO:n organad pandas hänen päle.

ÜRO:n valdkundad-ühtnijad

Ezmässai 50 valdkundad mülüiba ÜRO:ha, ned allekirjutiba ÜRO:n Käskuzkirjad. Nene valdkundad kaikidenke ičeze kolonijoidenke da rippujidenke territorijoidenke ezitiba läz kaiked mail'mad. Aigan mändes kolonijad saiba ripmatomut, erased valdkundad jagoihe, i ÜRO:n ühtnijoiden lugu ližadui. Vl 2011 heinkun 14. päivän Suvisudan tegihe 193nden ÜRO:n ühtnijan.

Vaiše rahvahidenkeskeižikš tundištadud valdkundale, rahvahidenkeskeižen oiktusen subjektale, sab olda ÜRO:n ühtnijan. Miše otta udeks ühtnijaks, ka hot' 9 Varuitomuden Nevondkundan ühtnijoile 15:špäi pidab ozutada tügen (sil-žo aigal kel'don oiktuz om kaikenaigaižil ühtnijoil lugul 5). Mugoižen rekomendacijan vahvištusen Varuitomuden Nevondkundal jäl'ghe küzund sirdab Päsuimha. Sid' sigä änestadas sidä, pidab äniden 2/3 vahvištamha rezolücijad vasthaotandas. Sen jäl'ghe valdkund tegese ÜRO:n uden ühtnijan.

Ühtnijan status om, a völ ÜRO:n kaclijan status om, kuti ripmatoman ühtnijan röunatud oiktusidenke. Voidas sada kaclijan statusan edel ühtnijan statusad sen täuziden oiktusidenke. Päsuiman änestuz (pidab enamba pol't änid) andab kaclijan statusad. Nügüd' Vatikan da Palestin oma mugoman statusanke. ÜRO:n kaclijoile sab olda sen specializiruidud aluzkundoiden ühtnijoikš (ozutesikš, UNESCO:n).

Oficialižed dokumentad

Käskuzkirj

ÜRO:n Käskuzkirj linni ezmäižen kožundkirjutesen rahvahidenkeskeižiden kesksidoiden istorijas, kudamb vahvišti valdkundoiden velgusen kaita da arvostada ristitun päoiktusid da joudjuzid.

Mugažo rahvahidenkeskeižiden ühthižtöiden päkohtad oma vahvištadud ÜRO:n Käskuzkirjha:

kaikiden ÜRO:n ühtnijoiden suverenižusen tazooiktuz;
rahvahidenkeskeižiden ridoiden lopind vaiše kožundmahtusil;
pučind vägen grazindaspäi rahvahidenkeskeižiš kesksidoiš, vägen kävutand om lat'matoi ÜRO:n metoidenke;
ÜRO ei koske valdkundoiden südäiazjoid.

Deklaracijad da konvencijad

Valdkundal-ühtnijal eile velgusiš vahvištada ÜRO:n konvencijoid, ÜRO:n Käskuzkirjaspäi erineden. ÜRO:n deklaracijad eile kožundkirjutesed ičeze südäimen mödhe, sigä vaiše kucundad da rekomendacijad oma kirjutadud.

ÜRO:n kaikiš tetabad konvencijad da deklaracijad:

Ristitun oiktusiden ühthine deklaracii, 1948. voz'.
Genocid-ogeruden varutusen da aznoičendan konvencii, 1948. voz'.
Rahvahidenkeskeine pakt civiližiš da politižiš oiktusiš, 1966. voz'.
Kožundkirjutez südäitukuižen azegišton levigandusetomudes, vl 1968 se sai hüvästust, avaitud allekirjutamha.
Konvencii lapsen oiktusiš, 1989. voz'.
ÜRO:n ramkonvencii klimatan toižetuses, 1992. voz'. Vl 1994 se tuli väghe, sil-žo vodel Venäma ratificirui sidä.
Kioton protokol. Vl 1997 vahvištihe sidä, vspäi 1998 se om avaitud allekirjutamha, vl 2004 Venäma allekirjuti necen protokolan.
Voz'tuhan deklaracii, 2000. voz'.

Radmine

Kožundsädajad missijad da operacijad^[1]

Nene oma tarbhaižed pid'oitelemha rahvahidenkeskešt kožundad da varuitomut. Päsuiman severz' rezolücijoid märitas niid. ÜRO:n Käskuzkirjas eile nimidä kožundsädajiden operacijoiden vedandas, no mugoine vedand voib olda tarbhaižeks ÜRO:n metoiden da principiden mödhe. Varuitomuden Nevondkund kacub küzundoid sen vai necen missijan tarbhaižuses regulärižikš. Vl 1948 ezmäine mugoine missii oli sädamha kožundan kontrolid arabiž-izrailižen ridan aigan.

Kožundsädajiden operacijoiden mugomad metod voidas olda:

Incidentoiden sel'gitamine da pagižmižiden vedand ridan polidenke kožutamha heid;
Aktan lämoin heitandas pid'oitelendan kodv;
Mödabu pid'oitelemha käskuzalusid da oiktuzlišt järgendust;
Gumanitarižen abun andmine;
Situacijan kaclemine.

Ristitun oiktused

Vl 1948 tal'vkun 10. päivän ÜRO:n Päsuim vahvišti da tedištoiti Ristitun oiktusiden ühthišt deklaracijad, sen jäl'ghe rekomendui kaikile valdkundoile-ühtnijoile tedištoitta Deklaracijan tekst — «levitandal, edeslugemižel da sel'gitesel, školiš da toižiš openduzsijiš päpaloin, valdkundoiden da territorijoiden politižen statusan erinendata».

Gumanitarižen abun andmine

Gumanitarine katastrof ei valiče sijad da aigad. Sen mitte taht sü — sur'vezi, kuivaig, manrehkaiduz, konflikt — kaiken veb ristituid mokidennoks da surmidennoks, ristitišt sirdaškandeb, kundad ei voigoi sötta ičtaze.

Gumanitarine abu om kuti üks' ühthižiden naprindoiden elementoišpäi varmitamha kožundan sädandan. Toižed mugoižed elementad — abu šingotesen täht, raha- da politine abu. Abutadas valdkundoile, kus lujad londuseližed onetomuded oliba vai suren konfliktan jäl'ghe.

Ozutesikš, läz 40 ÜRO:n sisteman organizacijad zavodihe rata lükäidamata kaikiš dramatižemban londuseližen onetomuden tagut jäl'gmäižiš voziš — manrehkaiduz Indižes valdmeres vl 2004 jäl'ghižen cunaminke. Nened organizacijad täuduiba äi gumanitarižid kulutuzmärid, sidä kesken, nenidme sarakoidme: maižanduz, koordinacii da abuholituz, rahvahanižandusen da infrastrukturan endištuz, openduzsistem, kanzoiden varatoitand eländkodil da tegimišton tavaroil, sömine, tervhudenkaičend, deminiruind, ristitun oiktusiden kaičend da oiktusiden tobmuden pod'oitelend, varuitomuz, vedenvaratoitand da sanitarii. Mugoižiden ekstraordinarižiden statjoiden aigan kogotas ližarahoid. Päsekretar' paneb ičeze Erilišt sur'oigenut oigendamha kaikiš tarbhaižembid radoid mokičenus maiš.

Toine

ÜRO tegeb konferencijoid da forumoid, sigä ümbripagištas äjid rahvahidenkeskeižid küzundoid da sädas pätandoid.

Küzundoiden temad:

Varuitomuz

Rahvahidenkeskeine arvostuz

Vl 2001 ÜRO sai Nobelän premijad kožundas ühtes sen Päsekretarinke, sil aigal Kofi Annananke. Premijan nimituz oli «Enamba organizuidud mail'man sädamižen tondas da kožundan kaikes mail'mas varmituses». Vl 1988 ÜRO:n kožundsädajad väged mugažo saihe Nobelän premijad kožundas.

Erased tetabad ristitud abutiba ÜRO:le sen radmižes: Tereza-mam, Bono, Andželina Džoli, Diana-princess, Šakira.