Čigičaine

Valdkund:	Kazmused
Palakund:	Änikkazmused (Magnoliophyta)
Klass:	Kaksidülehtesižed (Magnoliopsida)
Kund:	Kivenmurendaiänikoižed (Saxifragales)
Sugukund:	Karvmarjanvuiččed (Grossulariaceae)
Heim:	Ribes
Erik:	Čigičaine

Latinankel'ne nimi

Ríbes nígrum L., 1753

Sistematik
Vikierikoiš

Kuvad
Vikiaitas

ITIS 24488

NCBI 78511

Čigičaine vai Hajubol (latin.: Ribes nigrum) om penzaz langenijanke lehthištonke tal'veks. Nece om Ríbes-heimon erik, mülüb Karvmarjanvuiččed-sugukundha.

Toižed nimed oma: Oja-čigičaine, Čižik, Čičik, Hajuč, Hajučaine, Hajumarj.

Čigičaižhe sidotud vepsän tärtused

Čičikkišt — čigičaižen žomad.
Čiganančigičaine — kanabrän plod.

Ümbrikirjutand

Botanine kuva Lindmanan K.A.M. «Bilder ur Nordens Flora»-kirjaspäi, 1917−1926.

Kazmuz om 1..2 metrad kortte. Nored vezad oma karvakahad, vauhad; aigvoččed oma burahkon mujun.

Lehtesed oma 3..5 (12:hesai) santimetrad pitte da levette, hambhikahanke röunanke, 3..5-labaižed kuldan polhe mujun rauguidenke sonidme. Labad oma levedan koumesaumnikan karččed, kesklaba om pidemb paksus. Lehtez om muzavihand, siled da šagukaz ülähänpäi, karvakaz sonidme vauhvihand alahanpäi.

Änikod ühtetas kumartud tophižikš 3..5 (8:hasai) sm pitte, tophas om 5..10 änikod, siledoidenke vai karvakahidenke änikjaugoidenke 3..8 mm pitte. Kandaižlehted oma 1..2 mm pitte, niiden form vajehtab ellipsaspäi lancetanvuiččehe. Änikod oma 7..9 mm pitte, 4..6 mm diametras, vižpalaižed kelloiženvuiččed, lilahko- vai ruskedvauvhaižhahkan mujun, lujas karvakahad irdpolel tobjan palan. Äniklehtesed oma ellipsanvuiččed. Mall'lehtesed kumartas irdale, nüguhkod, levedan polhe. Änikoičeb semendkus-kezakus.

Plod om södab hajukaz marj 1 sm:hasai keskmäižes diametras (londuses), 2 sm:hasai (kul'turtoižendad), mustburan mujun vai vihandan polhe, loštajanke kerthenke. Üks' marj mülütab 3..37 semned. Üks' kilogramm mülütab läz 3330 marjad vai 714 tuhad semnid. Ühten tuhan veduz om 0,9..1,8 g. Tob küpsid marjoid heinkus-elokus.

Levigandmižavaruz

Mülütadas londuseližen erikon arealha läz kaiked Evropan territorijad, mugažo Venäman evropižen palan, Sibirin (Uralmägišpäi Jeniseihesai da Baikal-järvhesai) meczonad, Kazahstan, Kitai, Mongolijan pohjoižpalad. Kazmuz oli introduciruidud Pohjoižamerikha. Kazvatadas čigičašt levedali.

Kazvandan tahod: nepsad lehtesižed, segoitadud da kavag'mecad i mecanröunad, habištod, jogiden da järviden kendäkod, soiden röunad, nepsad luhtnitud. Kazvab üksin vai penil žomil.

Klassifikacii

Toižendad

Erištadas kaks' toižendad erikon südäimes^[1]:

Ribes nigrum var. europaeum — tipine toižend;
Ribes nigrum var. sibirica Е.Wolf — kazvab Sibirin suvirajoniš da Kazahstanan mägirajoniš.

Formad

Selekcijan aigan formiden rivi oli valitid^[2]:

Ribes nigrum f. aconitifolium Kirchn. — lehtesed oma palakahad;
Ribes nigrum f. apiifolium Kirchn. — lehtesed oma palakahad, labad oma karvakahad;
Ribes nigrum f. aureo-variegatum Hort. — kirjavidenke lehtesidenke;
Ribes nigrum f. chlorocarpum Spaeth — küpsad marjad oma vihandad;
Ribes nigrum f. reticulatum Nichols. — lehtesen pindal om äi pakuižid čokkoimid;
Ribes nigrum f. xanthocarpum Spaeth — küpsad marjad oma pakuižed vai vauktan polhe.

Himine mülünd

Lehtesiš om äi askorbinmuiktust, karotinad, fitoncidid, efirvoid. Askorbinmuiktusen olend om korged kazmusen erazvuiččiš paloiš: lehtesiš (marjoiden poimindan jäl'ghe) — 470 mg%:hasai (mg% = mg/100 g), urbiš — 175 mg%:hasai, butoniš — 450 mg%:hasai, änikoiš — 270 mg%:hasai.

Čigičpenzhan marjad mülütadas nenid substancijoid: vitaminad (C — 400..570 mg%:hasai, karotin, B, P), organižed muiktused (limon- da jablok-), erazvuiččed saharad (glükoz da fruktoz tobjimalaz), glikozidad da flavonoidad, pektinad, dubindsubstancijad, antocianad (cianidin, del'finidin), azotakahad substancijad sen ližaks.

Tuhkan (Mineraloiden) mülünd (mg% = mg/100 g): natrii — 32, kalii — 322, kal'cii — 55, magnii — 24, fosfor — 59, raud — 1,54, cink — 0,27 mg%.

Torhiden marjoiden 100 gramman sömarvuz^[3]: energijanarvuz — 63 kkal (264 kDž), vezi — 81,96 grammad, vauktušed — 1,4 g, razvad — 0,41 g, hil'vezikod — 15,4 g.

Kazvatuz da biologižed eriližused

Äikerdoitas čižikpenzhid jurdunuzil pudujil čaptud varzil urbidenke.

Čigičaižen tatanmaižed pakaižvastaižed sortud voidas päzda läbi pakašt −40..−50 C° znamoičendanke kaitud olendas, evropižed sortud vigastadas −30..−35 C° lämudel. Toižes polespäi, organižen tünüden olendan aigan mändes muugotid nened sortuiden tipad reagiruidas teravas lämšundha edel +2..+5 Cel'sijan gradusad, se zavodib tal'vkus-vilukus da jätktab tal'vkevädel. Urban kazvandzonan täuz' pölištuz oleleb teravan lämuden vajehtusen jäl'ghe, lämšundaspäi pakaižhe −20..−25 C°.^[4]^[5]

Kazmuz navedib sijid lujanke päivänvauktanke, hot' kožub-ki pol'pimedusenke, vaiše änikoičeb siloi harvemba. Tahtoib kebnad rohlad nepsad vägekast savikod. Kazvab hubin mahusil lujetud muiktusenmäranke.

Travijad da läžundad

Čigičaine tirpab travijoišpäi penemb mi sestrikaine.

Čigičaižen urbiden kägentäi (Eriophyes ribis) — travib vaiše čigičašt, vaiše sen urbid.
Amerikaine jauhkaste (sferotek) (Sphaerotheca mors-uvae) travib čigičašt lujas, sen-žo aigan sestrikaine ei sättu sile. Ku čigičpenzaz om jo läžuškandenu, ka tobmad palad ei voi tervehtada sidä, vaiše voib ei antta langeta löumendushe ühten voden aigan. 1960-nziden voziden lopul nece senüt leviganzi karvmarjoišpäi (järgeline kandai) čigičaižhe kaikedme Evropadme ühtes. Sil aigal čigičaižen sortud oliba ühten erikon — evropine čigičaine, i ned kaik ozutihe ičtaze kaičematomikš. Himižed morimed todas vähän ližad, sikš miše penzhad läžuškatas möst morimen pezendaspäi vihman aigan vai morimen murendusespäi päivänvauktal. 21. voz'sadan tulendale sädihe uzid jauhkastkenvastaižid sortuid — löuzihe čigičaižen toižid erikoid, niil varmed gen om sferotekad vaste, da tegihe erikoidenkeskeine gibridizacii.^[6]

Kävutand

Sömhä

Marjad oma muigedmagedad eriliženke hajunke. Arvostadas niid veresil, edel kaiked — C-vitaminan suren mülün tagut. Mugažo ümbriratas produktoihe: tisel', sirop (sadas čigičvet), südäivezi, nastoik, vin, likör, keitiž, žele, pastil, jogurt, täudim kanfetoihe (kanfetür).

Kävutadas čigičaižen lehtesid magutesikš maploduiden da seniden soladusen aigan. Ližatas norid lehtesid painatosihe, dietižihe saharanalenzoitajihe salatoihe, aromatiziruidas vasad. Keittas čajud kuidud lehtesišpäi.

Zelläks

Čigičaižel om higonajajid, diuretižid da uitonvastaižid ičendoid. Sen lehtesed, urbad da plodud ozutadas dezinficirui ičend efirvoihe sidotud.

Kävutadas marjoid, lehtesid da urbid tervehtamha.

Poimdäs čigičaižen marjoid (latin.: Fructus Ribis nigri) zell'torhudeks. Marjoiden poimind tegese küpsnemižen aigan 3..4 kerdad. Kuivatas torhut kuidimiš: ezmäi ahavoičetadas +35..+40 C° lämudel, sid' kuivatas lophu +55..+60 C° lämudel. Vai kuivatas kuivatezhonuses, vai čuhus (katusenaluižes).

Satas lehtesid varziden keskpidusespäi ploduiden poimindan jäl'ghe. Kuivatas niid tulleitadud hüvin honusiš.

Rahvahanmedicin rekomenduib otta kävutamižhe veresid da kuivid marjoid südäikohtsoližiden läžundoiden aigan (südäikohtun südäisatatez, kahtentoštkümnen sor'men solen südäisatatez, gastrit alamuiktusentäutandanke), südäikeran löndan ritman vigastust vaste.

Mugažo ližatas ploduid äivitaminižihe keradusihe, kävutadas keitvedeks vai veresikš gipo- da avitaminozad vaste, tervehtamha verenvendsisteman läžundoid, aterosklerozad, kül'mehtust.^[7]

Kuivatadud lehtesil om aktivižust dizenterijan bakterijankandajad vaste. Ühthe kävutadud lehtesed ližatas antibiotikoiden painegen. Čigičaižen lehtesed oma vitaminkeradusiden pala ühtes babarmon da bolan lehtesidenke, kukoinkarangon ploduidenke.

Čigičaine om cinganvastaine kogonaz. Kävutadas sidä tervertamižkompleksan palaks erazvuiččiden verevoihe satatesihe sidotud läžundoiden aigan.