Järgeline pölvaz

Valdkund:	Kazmused
Palakund:	Änikkazmused (Magnoliophyta)
Klass:	Kaksidülehtesižed (Magnoliopsida)
Kund:	Mal'pigiiänikoižed (Malpighiales)
Sugukund:	Pölvhanvuiččed (Linaceae)
Heim:	Pölvhad (Linum)
Erik:	Järgeline pölvaz

Latinankel'ne nimi

Línum usitatíssimum L. (1753)

Sistematik
Vikierikoiš

Kuvad
Vikiaitas

ITIS 29226

NCBI 4006

Järgeline pölvaz (latin.: Linum usitatissimum) vai muite Pölvaz om üks'voččen heinäsižen kazmusen erik.

Kazvatad'he pölvast Jerihon-rajonal neolitan aigan völ, ka se om kaikiš amuižemb voisine kul'tur. Egiptalaižed oliba kazvatunuded pölvast amussai, hö oliba tehnuded kaikiš hoikembid kanghid.

Venämas pölvaz kazvab keväz'ližeks kul'turaks.

Pölvhaze sidotud vepsän tärtused

Karbe — pölvhan harjatusen jändused.
Kaukol — pölvhan (linan) semnikaz pähut.
Kožal'rihm — rihm pölvasižiš nitišpäi, kudamb kingitab kožal'päd.
Kumud — pölvhan (linan) semnitomad (kumutadud) pähuded.
Ligo, pölvazligo — taho pölvast kastamha (ligotamha).
Pal'čuz — jändused kahtenden pölvhan harjatusen (pal'čustusen) jäl'ghe.
Rohtin — jändused ezmäižen pölvhan harjatusen (rohtištusen) jäl'ghe.
Roivaz — pölvhan snap.
Siroslan' — pölvhan ol'g ligol.
Slanc — must pölvazkangaz vai männu ülensätön pölvaz.

Instrumentad

Harj — kalu pölvast vai villad harjamha.
Kelik — kalu kelenke pölvasen seikhid mäžotamha (kelikoičemha).
Palik — kurik pölvhan semnid tapta.
Ribilaud — puine sugu pölvhan (linan) kaukloid ribimha.
Vizuim — kalu pölvast vidomha.

Ümbrikirjutand

Pölvhan ümbrikirjutand.

Värtmusenvuitte päjur' om lühüdahk da vauktahk. Siš om severz' järedoid sarakoid, penid jurid niil om äi. Jur' kazvab seikhen pol'pidushesai (50..70 sm), sen tagut se voib sada vet süviš mahuden šoiduišpäi.

Seikh om 60..120 sm ülütte. Se om seižui da oiged, hoik da cilindranvuitte, paksumba üks'jäine sarakoittud ladvanke, vauhvihand, vahan hoikan kerthenke.

Lehtesed oma äiluguižed, sijadase harvoin spiralidme, 2..3 sm pitte da 3..4 mm levette, nügud agjas, hahksinižen polhe vahan kerthen tagut (sidä voib heitta kebnašti), siledad röunal, koumesonižed.

Kazmuz änikoičeb kezakuspäi heinkuhusai. Änikuz om rohl kover, ližaänikoidenke. Änikod eile äiluguižed, 1,5..2,4 sm diametral, kesksuruižed vai pened, seištas pit'kil änikjaugoil. Mall'anlehtesed oma 5..6 mm pitte, heinäsižed nügud, 2..5 soned. Äniklehtesed oma 12..15 mm pitte, langetas maha aigašti, tilgunvuiččed, tüpäkod agjal da levedad, siledad vai gofriruidud vähäižen. Änikon muju om sinivauvaz vai sinine, no oleleb vauged, ruskedvauvaz, ruskedsinine. Äniklehtesen soned oma muzahkod. Pölükäd oma vauktoiden nitidenke, pölükiden turu om lühüd renghanvuitte; tomunikad oma pit'käčud sinižed. Kandoine om munanvuitte da vihand; seibhut om muzasinine tilgunvuiččiž-pirdakahižiden kehnanaluižidenke.

Kauklon konorüt om 5,7..6,8 mm diametral, lačak da šurunvuitte, pakuižetab da čirotatoi, penenke nülakusenke päl, mallüt jäb senke. Semnid kauklos om kümne da sen vähemb tobjimalaz. Pölvazsemned oma 3,3..5 mm pitte, ned oma vauhpakuižed vai koričman polhe, ani siledad, loštajad da pit'kahkod.

Pölvaz kandab madalad lämut ülemba noläd, no keväz'ližed da elokuižed halad surmitadas pölvast. Aigaližiden homendezhaloiden tagut pölvaz voib sünduda semnitomaks. Ühthine päividen lämuden summ pidab olda 1850 C°, miše pölvaz ehtiži lophusai.

Leviganduz

Indijan, Kitain vai Keskmeren mägirajonad oma järgeližen pölvhan voimusižed kodimad.

Pölvhan kazmused tuliba Venäman territorijha Azijaspäi.

Nügüd'aigan pölvaz kazvatadas Evropan, Azijan da Pohjoižamerikan venon klimatan zonal, mugažo Pohjoižafrikal.

Himine mülünd

Seikhed da lehtesed mülütadas linamarin-glikozid da läz 20 fenolhil'muiktusid.

Semniš nened substancijad oma olmas: voi (30-48%), se kuivab heredas, vauktušed, hil'vezikod, nälöm (12%hasai), organižed muiktused, sterinad, linocinamarin. Pölvazvoi mülütab muiktusiden gliceridoid: linolenine (35-45%), linoline (25-25%), oleinine (15-20%), pal'mitinine da stearinine.

Semniden koriš löutas: linokofein, linocinamarin, linamarin-glikozid da P-oksi-p-metilglutarižen muiktusen metilakaz efir^[1].

Pölvaz mülütab omega-3-razvoiden rekordišt lugumärad, sen ühtes semniš om vähä omega-6-razvoid.

Kazvatuz

Paremba kaiked pölvaz sündub udel mal (haumhen vai palon jäl'ghe). Tarbiž valita letkekahan mahusen, sen ühtes savekahan alamahusen, muga vezirežim linneb optimaližeks eskai kuivaigan. Man pidadas puhthaks rujoheinišpäi, sen tagut mustma sättub vähän kazvatamha.

Kas'kol ezmäižiden voziden aigan om vähä rujoheinid, naku ei pida erilišt manümbriradmišt. Kündandmaiš, vastkarin, pidab rata mad süväs lujas, tarkašti da henošti, tariž leta mad sügüzel. Ottas kaks'-koumevoččid semnid da sen vanhemba, mugažo heitmaha rujoheinid, ved' idämižmahtuz pölvhansemniš ei kado aigan mändes. Vajehtadas semnid udhe reprodukcijha kahtenden-koumanden semendan jäl'ghe. Semendan sageduz om rippuiš kazvatusen süspäi — kuiduks vai semnikš. Semend tehtas širi-šari, ei rivihe kaikiden toižiden kazmusiden erineden. Kuidhu tarbiž hoik seikh, rivisemendan jäl'ghe seikhed sangištudas da sarakoitas lujas. Äjikš semnikš semetas penemb semnid muite.

Kazvatusen aigan erasti pölvaz küt'ktäs, no kactas, miše kazmused lendižiba sen jäl'ghe (ei linniži lujad vihmad). Ehtmižen aigan ottas pölvazkacleižid.

Ehtnu pölvazma Bel'gijas muga mödas-ki ümbriradajile.

Pölvhan jäl'ghe semetas imičašt täutamha azotan kadondad mahuses.

Travijad da läžundad

maine sonzar' — penikaižed bumbakod Halticidae-sugukundaspäi.
pölvhaine mado — Plusia gamma-lipkaižen vihandad 12-jaugaižed gaved'madod.
pölvhaine madokaivatesentegii — lehtesenkertajan Conchydis epilinana-lipkaižen pened pakuižetabad 12-jaugaižed gaved'madod.
pölvhaine roste (Lein-Rost) — om läžund, kudambad parazitine Melampsora Lini-senüt tegeb.
rujoheinäd: kertihein (Cuscuta epilinium), toričhein (Spergula arvensis), kastar' (Lolium arvense).
maižanduzživatad.

Ümbriradmine Venämas amussai

Vanhad kalud pölvhan da linan ümbriradmaha, pölvaztegesed: 1 — vizuim; 2,3,4 — kuid 1,2,3 harjatusen jäl'ghe; 5 — kožal'pä; 6,7 — paltin; 8,9 — harj; 10 — ribilaud; 11 — tölang; 12 — korväzne.

Kazvatihe pölvast Venän sündundan aigan völ, ezmässai Pskovan rajonal, i möhemba — Uz'lidnan, Suzdalin da Vologdan lähevenuil mail.

Pölvaz om äjan tahtoimatoi kazmuz. Pit'k päivänvauktuz — da i kaik, mi tarbiž pölvhan täht. Pölvaz mäneb ülensätön vilus säspäi erašti. Hüväladuližen kanghan sädand sišpäi eile kebn rad.

Voz'sadoiden aigan pölvhan ümbriradmižen tehnologii oli vajehtamatoi. Ku kuidad ei tari, no vaiše semnid, ka rahnmine tehtas vikatehel. Ku kuid om tariž, ka vadudas pölvast ezmäi kaiked — rästtas sidä maspäi lühüdoidenke jüridenke pijoil da rihmdäs roivhiže. Sid' roivhad seištas kaks'tahkoižen katusen kartte ocati riviš dai jättas muga, vai pandas niid penil röukil da kuidas. Tarbiž, miše semned ehtižiba, i seikh kuivehtuiži. Erasid nepsoid sijidme kuidas pölvast katusekahil arzil pöudröunal vai aidoil. Muga südäimespäi kuides pölvazkuid tegese voikahaks, se sab enamba sitkust, varmdust da čomad loštad, erigoičese kebnemb.

Sid' vedas pölvast gomnähä vai sarajha. Sen jäl'ghe ribdäs: seikhišpäi erigoittas ehttüd pakuižid kaukloid kurikol vai villän kartte čapil da katkoil. Mugažo ribdäs ribilaudal (sen sijas kävutadas raudharjad erasti) piidenke 15..20 sm pitte. Erigoittud kaukloid kuidas penes lämäs rihes vai villänkuidimel, i jo sen jäl'ghe kumutadas.

Ülemba kirjutadud proceduriden lähttes, levitadas pölvast heinädme (pölvazligole) seikhid turptmaha kastkespäi. Kaste heraštoitab olijoid bakterijoiden aktivižut pölvhan seikhiš. Nene pened organizmad muretas klejindsubstancijoid kazmusen südäimes, se azj abutab erigoitta kuidud seikhan pukasižes palaspäi. Mugoine process, pölvhan ligotamine kastkel, voib jätkatas severz' nedalid, sähä kacten. Aigoitel'di pölvhan seikhid pidab käta tarkašti, miše kuidun ehtmine oliži ühtejiččen. Erasiš küliš ligotihe pölvast joges.

Sadud piikoikahad kuidud letas da kuidas, sid' kelikoitas da vidodas pästrišpäi (pudui seikhen pala) erigoitten. Harjatas vidodud pölvast koume kerdad (rohtištadas, pal'čustadas da lopuks kuidustadas), ka muga vedadas sišpäi puhtast kuidud — kebnašti kerttud hoikad lentad. Kuiduspäi voib jo kezerta, kertta nitid. Nitišpäi kudodas kanghid da sidodas kružavad.

Kävutand

Seikhišpäi sadas pölvazkuidud. Semnišpäi sadas pölvazvoid vilul pressuindal.

Sömhä

Sömhä kävutadas pölvazvoid.

Sauvomha

Sauvomha kävutadas kuidud (sauvondlämänpidaimaterialad), karpked (santehnine kingitaimaterial), void (lakad, olifad, emaližed mujud).

Tekstilihe

Tekstil'tegimištho ottas kuidud tehmaha nitid, pölvazkanghid da kastumatomid kanghid, sid' sobid-ki, vahapühkimid da toižid tegesid (pühkiruzud, hurstid, uudimed).

Pirdandas

Keskaigaižed evropižed pirdajad panihe void kuvile hoštamha.

Kosmetikaks

Kosmetikas sötmižmaskad pölvhaspäi abutadas siledoitta nahkan. Pidab otta varunmujandad, sikš miše pölvazvoin sur' lugumär toksine om.

Zelläks

Amuižgrekalaižed teziba pölvhan semniden spravitajid ičendoid. Gippokrat rekomendui kävutada sidä nälömakahiden koriden palatusen aigan. Keratas ehttüd täuzin polvhan semnid (latin.: Semen Lini) zelläks kävutamha^[2].

Semned hulas vedes kätas sanktaks nälömaks, se segoituz kävutase söndkurkun da südäikohtun südäisatatesen spravitamha i andab kebn utai, pehmitai, palatusenvastaine, heitai kibud effekt. Pölvazvoi (latin.: Oleum lini) tervehtoitab holecistitoid kuti utai da kuzenajai zell'abutuz.

Farmaceftine tegimišt pästab «Linetol»-zelläd, sadas sidä pölvazvoišpäi. Nece zell' ottas südäimehe aterosklerozan spravitamižen da profilaktikan täht, mugažo voitas nahkan himiž- da termižid poltatesid da sädegsatatesid.