Tuvan Tazovaldkund

Tuvan Tazovaldkund
Республика Тыва (ven.)
Тыва Республика (tuv.)

Tuvan Tazovaldkundan flag Tuvan Tazovaldkundan znam
Pälidn	Kizil
Pind - Ühtes - saum vezid (%).	21-nz' 168 604 km² 1,35
Eläjiden lugu - Kaik - Sageduz	78-nz' 321,722 ristitud (2018) 1,91 rist./km²
Regionaline KSP - Kaik, nügüdläižiš arvoiš - Ühtele hengele	80-nz' 52,2 mlrd rub. (2016) 164,7 tuh. rub.
Federaline ümbrik	Sibirin
Venäman ekonomine region	Päivnouzmaižen Sibirin
Valdkundkel' (-keled)	venäkel', tuvan kel'
Tazovaldkundan pämez' — Ohjastusen ezimez'	Šolban Kara-ool
Ülembaižen Suiman ezimez'	Kan-ool Davaa
Gimn	Men — tuva men
Avtokod	17
Aigvöd	UTC+7 (MSK+4)

Tuvan Tazovaldkund (ven.: Республика Тыва, tuv.: Тыва Республика) vai muite Tuv (ven.: Тува) om Venäman avtonomine valdkund, üks' subjektoišpäi.

Se mülüb Sibirin federaližhe ümbrikho.

Tazovaldkundan pälidn da kaikiš suremb lidn om Kizil.

Keled

Valdkundkeled oma venäkel' da tuvan kel' Tuvan Tazovaldkundan Konstitucijan 5. kirjutusen mödhe. Sen ližaks, kaikiden toižiden rahvahiden oiktused pandas eloho kaičemha da opendamha mamankel't.

Istorii

Amussai, 1. voz'tuhal edel meiden erad, indoevropižed kalaidajad rahvahad dominiruiba nügüdläižen tazovaldkundan territorijal, sid' turkankel'žed heimod ličihe sinnä. Ezmäine valdkund sündui Suvisibirin territorijal 3.-4. voz'sadal EME.

Vn 1944 14. päiväl redukud Tuvan Rahvahaline Tazovaldkund kändihe NSTÜ:n palaks avtonomižen agjan oiktusidenke. Vs 1961 redukun 10. päiväspäi nimitihe Tuvan Avtonomižeks Nevondkundaližeks Socialistižeks Tazovaldkundaks. Tuvan Tazovaldkund om olmas vs 1991 elokun 28. päiväspäi.

Tuvan Tazovaldkundan Konstitucii om vahvištadud vn 2001 6. päiväl semendkud kaiken rahvahan referendumal. Se om väges möhembaižidenke vajehtusidenke. Vn 2010 sulakul Konstitucijan tekst om sättutadud federativiženke konstitucijanke referenduman satusiden mödhe.

Geografijan andmused

Tuvan Tazovaldkundan reljefan kart.

Tazovaldkundal om röunoid Burätijan Tazovaldkundanke päivnouzmas, Mongolijanke suves, Altajan Tazovaldkundanke päivlaskmas, Hakasijan Tazovaldkundanke lodehes, Krasnojarskan randanke pohjoižes da Irkutskan agjanke pohjoižpäivnouzmas. Tuvan Tazovaldkund om mererandatoi.

Pind om 168 604 km². Mecad ottas territorijan viž kudendest. Tazovaldkundan territorii mülüb Jenisei-jogen basseinha. Sur' da Pen' Jenisei-joged ühthejokstas Jeniseihe läz tazovaldkundan pälidnad.

Reljef om mägikaz tobjimalaz, step' otab vaiše videndest. Mägisel'gad mülüdas Altajan mägisistemha päivlaskmas, Sajanan mägihe pohjoižes da päivnouzmas. Kaikiš korktemb čokkoim om Mongun Taig-mägenpä («hobed mägi») 3976 m kortte valdmeren pindan päl tazovaldkundan suvipäivlaskmas.

Klimat om terav kontinentaline, se om kuivamb mägidenkeskeižil katl'usil.

Londuseližed varad oma kivihil', raudkivend, kuld, artut', harvad da mujumetallad, sauvondmaterialad, azbest, mec, reskvezi, gidroenergii.

Tobmuz

Tuvan Tazovaldkundan Ohjastusen pert' Kizilas.

Šolban Kara-ool radab tazovaldkundan pämeheks da ohjastusen ezimeheks vs 2007 sulakun 6. päiväspäi. Tazovaldkundan pämez' om Ohjastusen ezimeheks mugažo, märičeb sen strukturad, paneb ministrid radnikusile sättutaden kandidatoid parlamentanke. Kaik rahvaz änestab tazovaldkundan pämest i paneb händast radnikusele videks vodeks.

Tuvan parlament om üks'kodine Ülembaine Suim (tuv.: Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламентизи)). Kaik rahvaz valičeb sen 32 ezitajad videks vodeks, heišpäi vaiše 9 ratas kaikenaigašti. Kan-ool Davaa radab Suiman ezimeheks vs 2010 redukun 21. päiväspäi kahtenden strokun jäl'geten.

Radonoigendai tobmuz om Tuvan Tazovaldkundan Ohjastuz. Tazovaldkundan ministrused, komitetad, radnikoičendad da agentused alištudas Ohjastusele.

Tuvan Ülembaižen Suiman ühtnijoiden järgenduseližed valičendad oliba vn 2014 14. päiväl sügüz'kud (2. kucund). Vn 2016 18. päiväl sügüz'kud valitihe tazovaldkundan pämest edel strokud, kaikel rahvahal ezmäižen kerdan vspäi 2002, nügüdläine pämez' sai vägestust ezmäižes turas (85,66% änid).

Eläjad

Vn 2010 kaiken Venäman rahvahanlugemižen mödhe eläjiden lugu oli 307 930 ristitud. Kaikiš suremb ristitišt om nügüd' (vl 1990 oli 312 576 rist.). Sündutandmär ületab kolendmärad znamasižešti, no elon hätkeližuz om vähemb znamasižešti (61,8 vot vl 2013) mi Venämas ühthižmäras (70,8 vot vl 2013). Vl 2018 lidnalaižiden pala om 54%.

Kaik om viž lidnad tazovaldkundas da üks' lidnanvuitte Kaa Hem-žilo. Ei ole toižid järedoid lidnoid. Vl 2015 kaik om 7 eländpunktad enamba mi 5 tuh. eläjidenke.

Rahvahad (enamba 0,4% vl 2010): tuvalaižed — 81,0%, venälaižed — 16,1%, toižed rahvahad — 1,6%, rahvahuden ozutandata — 1,3%.

Erased toižed igähižed rahvahad: hakaslaižed — 0,28% (877 rist.), burätalaižed — 0,10% (313 rist.), mongolijalaižed — 0,02% (47 rist.).

Irdkosketused

• Tuvan Tazovaldkundan Ülembaižen Suiman oficialine sait (khural.org). (ven.)
• Tuvan Tazovaldkundan radonoigendajan tobmuden aluzkundoiden oficialine portal (gov.tuva.ru). (ven.)