Janczi

Janczi (vai Janczinjogi, kit.: 長江 / 长江, pin'jin': Cháng Jiāng, vepsän kirjamil Čanczän «pit'k jogi», alajoksmuses mugažo istorižešti kit.: 揚子江 / 扬子江, pin'jin': Yángzǐ Jiāng, vepsän kirjamil Jancziczän) om Evrazijan kaikiš pidemb da täuz'vezižemb jogi. Se om koumanz' pitte mail'mas, mugažo koumanz' voččen vedhuden mödhe mail'mas. Jogi jokseb Kitain territorijadme täuzin. Se om läz 6300 km pitte, basseinan pind — 1 808 500 nellikkilometrad. Lankteb Kitain Päivnouzmmerhe läz Šanhai-lidnad.

Janczi-jogen bassein

Janczinjogen bassein katab Kitain territorijan läz videndest, läz kaikutte koumanz' valdkundan ristit eläb siš. Huanhen kartte, Janczi om kaikiš znamasižemb jogi Kitain istorijas, ekonomikas da kul'turas. Änikoičii Janczin del'tan region tegeb Kitain KSP:n videndeshesai. «Koume urad»-gidroelektrostancii seižub Janczi-jogen keskmäižes joksmuses (sauvond tuli lophu vl 2012), i se om kaikiš järedamb mugoine mail'mas. Jogi om znamasine fizine i kul'turine erigoitai pird Kitain pohjoižiden i suvižiden regioniden keskes.

Janczi jokseb ekosistemiden suren lugumäran kal't. Severz' endemižid erikoid om vai kadoi jo joges, sidä kesken kitajižed jogidel'finad (kadoiba), kitajižed alligatorad i korejižed osetrad. Nügüd'aigan jogen erased pidustad kaitasoiš, oma kel'dtahoikš.

Geografii

Joginišk sijadase päivlaskmha Geladandun Tangl-mägelpäi, Tibetan mägišton päivnouzmaižes palas, läz 5600 metrad korktusel valdmeren pindan päl. Mekongan, Janczin da Huanhen joginiškad jokstas mägišton 300-kilometrižen tarhan röunoiš.

Jogen joksmusen korktuz lujas poleneb Junnan'-agjan pohjoižes. Janczi ühtištub ičeze kaikiš znamasižembanke Han'šui-ližajogenke Uhan'-lidnas.

Janczinjogen alajoksmuz läbitab Kitain Suren tazangišton suvipalad. Siš jogen vago jagase hijamihe paksus, pähijaman leveduz om 2 km da sen enamba. Valdmerhe lankten Janczi formiruib del'tad läz 80 tuh. km² pindanke. Jogen vozne kova vedhuz ületab 280 mln tonnoid, i del't heredas ližadub — üht kilometrad 35-40 vodes keskmäras. Janczin vezi om pakuine ližasegoitusiden suren verdan tagut.

Ümbrikirjutand

Jogen režim om mussonine. Veden tazopind ližadui 10 metrad da sen enamba kerdan kümnes vodes keskmäras edel padoseiniden sauvondad. Dambad 2,7 tuh. km pitte oma saudud kaičemha ristituid, lidnoid da pöudoid sur'vedespäi. Reskveden Pojanhu- da Duntinhu-järved ottas ližaveden tobmad palad. Kävutadas jogen vezid kastlemha rispöudoid. Sen ližaks, vspäi 2002 Kitai sauvob projektan mödhe oigendamha veziden 5% Janczin basseinaspäi Huanheze. Nece kaik abutab päzda lujiš sur'vezišpäi.

Vozne vedhuz — 1070 km³ (nellänz' sija mail'mas). Merivezinouzendad levigatas jogedme 700 kilometrhasai suhištospäi.

Janczi om Kitain pävezite. Jüguiden vedamižiden mülü om 795 mln tonnoid (vl 2005). Sur' kanal vedase pidust' Kitain mererandištod, ühtenzoitab Janczid Huanhenke.

Enamba 700 ližajoged lankteb Janczihe. Vl 2013 «Koume urad»- («San'sä») da «Gečžouba»-padoseinäd sijadasoiš Janczi-joges, koumanz' «Silodu» om völ sauvomas, da koume projektiruiše.

Järedad lidnad, kudambad seištas jogen randoil, joginiškaspäi suhištole: Čuncin, Ičan, Czinčžou, Sän'nin, Uhan', Huanši, Czüczän, An'cin, Hefei, Taičžou, Jančžou, Čžen'czän, Nankin, Šanhai.

Vl 2015 81 sildad da viž tonnelid ühtenzoittas jogen randoid. Vhesai 1957 ei olend sildoid joges päliči. Pidi olda ehtatada kaikid jüguid i passažiroid toižhe randha ehtatimil.

Istorijan andmused

Suvikitain civilizacii sündui Janczin alajoksmusen randoil. Han'-dinastijan aigan da sen jäl'ghe Janczi-regionan ekonomine znamoičend ližaduškanzi. Jogen hobed klimat sättub i abutab manradandale.

Istorižešti jogi oli röunaks Kitain Pohjoižen da Suven keskes, sikš miše oli jüged ehtatadas. Äi torid tegihe pidust' joged, sidä kesken Tora läz Rusttoid Kall'oid vl 208 meiden erad Koumecarindan aigan.

Galerei

• 
  Janczi Tibetan mägištol läz raudtesildad
• 
  Hämär Janczin päl «Koume urad»-pidustas
• 
  Jügulaivad alajoksmuses, Nankin

Irdkosketused

• Janczi «World Wildlife Fund»-organizacijan saital (worldwildlife.org). (angl.)