Topinambur

Topinambur
Topinambur änikoičeb, Pol'šanma
Tedoklassifikacii
Valdkund: Kazmused Palakund: Änikkazmused (Magnoliophyta) Klass: Kaksidülehtesižed (Magnoliopsida) Kund: Astränikoižed (Asterales) Sugukund: Puzuänikoižed (Asteraceae) Heim: Podsolnušnik (heim) (Helianthus) Erik: Topinambur
Latinankel'ne nimi
Heliánthus tuberósus L., 1753
Sistematik Vikierikoiš Kuvad Vikiaitas ITIS 36691 NCBI 4233

Topinambur (latin.: Helianthus tuberosus), vai magruš, om heinäsine kazmuz. Mülüb Puzuänikoižed-sugukundan Podsolnušnik-heimho.

Tetas enamba 300 sortuid da gibridoid: hüvidenke muguloidenke, lujanke vihoštesenke, dekorativižed.

Etimologii

Kazmusen nimi libub Brazilijan tupi-indejalaižiden tupinamba-heimon nimitusespäi. Toihe kazmusen ezikuvid Evropha ezmäižen kerdan Anglijha (1610) i Francijan territorijha ühten aigan tupinamba-heimon ristituidenke 17. voz'sadal (franc.: topinambour, port.: topinambur). Unohtadud sömkul'tur, kartohk vajehti sidä teravas.

Leviganduz

Keskuzamerikan indejalaižed kul'tiviruihe topinamburad amussai sömkazmuseks, mugažo sen lähišt podsolnušnik-erikod. Kazvatab mail'madme rujoheinäks tobjimalaz, invazivine erik Evropas, Sibiriš, Avstralijas, Čiliš. Kazvatadas magrušad Venämas maižanduzkul'turaks-sötmižkazmuseks, semned ei küpsnegoi vilun klimatan arvoimižiš. Äikerdoičese juril čomin i sädab žomid londuses.

Kazmuz putub teveril, pöudoil, kezandmaiš i pustoläniš, peniden jogiden alangištoidme. Navedib väghišt mahust i korktad pidatuzmärad. Sen ühtes, topinambur paremboičeb vägitomid i muiktoid mahusid, voib kazda pol'pil'veses.

Ümbrikirjutand

Jurišt om vägev süvä. Kazmuz sädab muguloid manalaižil vezoil, mugulad oleskeldas vauktan, pakuižen, ruskedsinižen i rusttan mujun. Magu om nagrhen vai kapustlučun pojav. Mugul tal'vdub mahuses satusekahašti Venäman suves, hapneb teravas eskai penen satatesen tagut, kändase magedaks viluspäi kartohkan kartte.

Seikh om püštoiged varmed höunhekaz, 40 santimetraspäi nellhä metrhasai kortte, sarakoičese üläpalas. Höunhekahad lehtesed išttas varzil. Alahan lehtesed oma munavuiččed formal i kazdas toine toižen vastaiti. Ülälehtesed oma lancetanvuiččed, čereduišoiš.

Änikod oma keratud puzuikš kaks'..kümne santimetrad diametral. Topinambur änikoičeb elokus-redukus, äisemnine plod küpsneb sügüz'kus-redukus (Venäman evropine pala).

Topinsolnušnik om topinamburan podsolnušnikanke satusekahan gibridizacijan mödač, saihe NSTÜ:s.

Kävutand

Kazvatadas maižanduzkul'turaks-sötmižkazmuseks (muguloihe i vihošteshe näht) i dekorativižeks kazmuseks. Ristitud ottas muguloid sömäks. Topinambur andab kaht vihoštesen satust vodes, seikhed i lehtesed mändas torhikš, silosuišoiš hüvin, pandas varha senažaks i jauhoks. Ei voi panda kazmusen muguloid varha hätkeks kartohkan erineden, ka ümbriratas niid jauhoks i stajištoks tegimišton edheotandoil.

Ištutand pidust' teverid i mecanröunoid andab sötet mecživatoile, om effektivižeks biotehnižeks aigtegoks. Ištutadas Sosnovskijan kondjanbut'ken kištoihe heitmaha niid biologižel mahtusel.