Bor (himine element)

Sil sanal voib olda toižid znamoičendoid; miše nähta niid, tulgat tänna.

Bor (B — borium latinan kelel) om videnz' himine element himižiden elementoiden periodižes tabludes. Sen sijaduz om koumandestoštkümnendes gruppas (vanhtunuden klassifikacijan mödhe — koumanden gruppan päalagruppas, IIIA), tabluden kahtendes periodas.

Boran palaižed

5	0 0 0 0 0 3 2
B 10,811
Bor

Ühthižed andmused

Francižed himikad Žozef Lui Gei-Lüssak i Lui Žak Tenar avaižiba boran vl 1817. Nimi sündui bura-mineralan nimitusespäi (Na₂B₄O₇·10H₂O) — torhuz boran samižen täht, mineralan nimi libub persijan (بوره burah) i araban (بورق burak) kelišpäi.

Element om harvahk Man kores — nell' grammad tonnas, i valdmeres 4,6 mg/L. Voib löuta ühtnendoiš vaiše (hapanikanke paksumb), ei ole elementarišt borad londuses. Elementarine bor sase tehnižel mahtusel.

Fizižed ičendad

Ireg bor om kova lujas, mujutoi, hahk vai rusked kristalline vai pimed amorfine substancii, metalloid. Om pol'veimeks. Tetas enamba kümned allotropišt modifikacijad. Kaikiš korktemb varmdusen röun rebitandan aigan om boral: 5,7 GPa.

Atommass — 10,811. Ninevuz normaližiš arvoimižiš — 2,34 g/sm³, nozoludeks suladandan jäl'ghe — 2,08 g/sm³. Suladandlämuz — 2349 K (2076 C°). Kehundlämuz — 4200 K (3927 C°).

Londuseline bor kogoneb kahtes stabiližes izotopaspäi: ¹⁰B (19,8%) i ¹¹B (80,2%). Kaik 12 radioaktivišt izotopad om olmas 6..9, 12..19 atommassanke, vähemb sekundad pol'čihodamižen pordonke. Ei ole izomärid, β⁻-čihodamine om harakterine hil'nikan sündundanke.

Himižed ičendad

Bor reaguruib vaiše ftoranke honuzližel lämudel. Om reakcijoid galogenidenke huldutamižes, azotanke, hil'nikanke i fosforanke. Palab il'mas huldutamižes B₂O₃-hapandusen sandanke i lujan lämuden eritandanke. Nened muigotandmärad oleldas: +3, +2, +1, −1, −5.

Kävutand

Ottas kävutamižhe elementarišt borad kuiduks. Terasen mikrolegiruind ližadab sen kalindan ladud.

Boran uhtnendad oma levitadud ajis sarakois: maižanduz, puhtastuz, medicin, keramikan i stöklan tehmine, pun kaičend. Bormuiktuz (B(OH)₃) kävutase levedas. Boran nitrid (borazon, BN) om organižiden ühtnendoiden rivin aluseks.

Boratoiden pävarad sijadasoiš Turkanmas (enamba seičemed kümnendest) i AÜV:oiš. Turkanman Eti Mine Works-kompanii om substancijoiden boranke kaikiš suremb tegii mail'mas. Venäman kaivuzhimine Bor-kompanii om koumanz' surtte mirus, radab Dal'negorskan (Mererandaline rand) boratoiden löudmižsijan alusel.

Irdkosketused

• Bor webelements.com-saital. (angl.)
• Kirjutuz boras Himižiden elementoiden populärižes n-t.ru-kirjištos. (ven.)