Gvatemal
Gvatemal, täuz' oficialine form — Gvatemalan Tazovaldkund (isp.: República de Guatemala), om valdkund Keskuzamerikas. Pälidn da kaikiš suremb lidn om Gvatemal-lidn.
Flag
|
Valdkundznam
|
| Pälidn | Gvatemal-lidn |
| Eläjiden lugu (2018) | 16,581,273[1] ristitud |
| Pind | 108,889 km² |
| |
| Kel' | ispanijan |
| Valdkundan pämez' | Alehandro Džammattei |
| Päministr | hän-žo |
| Religii | hristanuskond |
| Valüt | gvatemalan ketsal' (GTQ) |
| Internet-domen | .gt |
| Telefonkod | +502 |
| Aigvö | UTC−6 |
Sil sanal voib olda toižid znamoičendoid; miše nähta niid, tulgat tänna.
Etimologii vajehta
Valdkundan nimituz nahuatlin kelel (Cuauhtēmallān) znamoičeb «äjiden puiden taho».
Istorii vajehta
Vn 1821 15. päiväl sügüz'kud Gvatemal tedištoiti ičeze ripmatomudes Ispanijaspäi.
Vozil 1960−1996 Rahvahanikoiden soda mäni valdkundas.
Valdkundan ezmäine Konstitucii oli olmas vspäi 1825. Jäl'gmäine 12nz' lugul Konstitucii[2][3] om väges vspäi 1985 voziden 1986 i 1993 vajehtusidenke.
Geografijan andmused vajehta
Gvatemal om mavaldkundröunoiš Meksikanke lodehes da pohjoižes (röunan piduz — 958 km), Belizanke päivnouzmas (266 km), Gondurasanke (244 km) da Sal'vadoranke (199 km) suvipäivnouzmas. Ühthine röun kuivmadme — 1667 km. Valdkundan päivnouzmaižed randad lainištab Atlantižen valdmeren Kariban meren Gondurasan laht, suvipäivlaskmaižed randad lainištab Tün' valdmeri. Ühthine randanpird — 400 km.
Gvatemalan territorijan keskuzpalan Kordiljerad-mäged ottas. Peten-plato om man pohjoižpoles. Kaikiš korktemb čokkoim om Tahumul'ko-vulkan, 4211 m valdmeren pindan päl. Kaik om 33 vulkanad, voib olda lujid manrehkaidusid erašti, pened manrehkaidused oma paksud. Kaikiš znamasižemb järv om Isabal', jogi — Motagua.
Randišton klimat om tropine, mägištol om ven klimat. Voden kesklämuz om +23..+27 C° randpolel, mägištol +15..+20 C°. Tal'vel (viluku-uhoku) paneb haloid mägile (−10 C°), mägištol voib olda 0 C°. Paneb sadegid 1300 mm keskmäras, semendkul-redukul tobjimalaz. Tropižed ciklonad oma paksud.
Londuseližed pävarad oma kivivoi, nikel', antimonii, kuld, hahktin; toižed varad oma mec, gidroenergii, kala.
Politine sistem vajehta
Gvatemal om unitarine konstitucine prezidentine tazovaldkund äjiden partijoiden sistemanke. Valdkundan pämez' om prezident (isp.: Presidente de Guatemala), hän-žo om ohjastusen pämez' da armijan päkäsknik. Rahvaz valičeb händast nelläks vodeks, toižen strokun voimuseta. Ministrad da varaprezident oma abuiš prezidental. Ohjastuz voib vahvištada käskusid, kut parlament-ki.
Parlament om üks'kodine Kongress (isp.: Congreso de la República), rahvaz valičeb sen 158 ühtnijoid mugažo nelläks vodeks.
Gvatemalan järgenduseližed pävaličendad oliba vn 2019 16. päiväl kezakud i 11. päiväl elokud. Nügüdläine prezident om Alehandro Džammattei vs 2020 vilukun 14. päiväspäi. Hän sai vägestust valičendoiden kahtendel tural vn 2019 11. päiväl elokud (57,95%).
Administrativiž-territorialine jagand vajehta
Kacu kirjutuz: Gvatemalan administrativiž-territorialine jagand.
Gvatemal jagase 22 departamentaks (isp.: departamento). Departamentad alajagasoiš municipalitetoikš (vl 2014 kaik niid oli 338, isp. municipio).
Eläjad vajehta
Gvatemalas elädas gvatemalalaižed. Vn 2014 heinkus valdkundan ristitišt oli 14,647,083 eläjad. Kaikiš suremb ristitišt om nügüd'.
Ispanijan kel' om ristitišton seičemen kümnendest mamankel'. Ristituiden kaks' videndest kävutadas maja-indejalaižiden kelid. Kaik om 23 igähižiden rahvahiden kel't valdkundas.
Augotižlibundan mödhe (2018): mestizo (sijaline nimituz om ladino, segoitadud indejalaižed ispanijalaižidenke) — 56,0%, maja-indejalaižed — 41,7%, ksinka-indejalaižed — 1,8%, afrikalaižed — 0,2%, garifuna-indejalaižed — 0,1%, verazmalaižed — 0,2%.
Uskondan mödhe eläjad oma riman katolikad, protestantad, majan rahvahaližen uskondan polenpidajad.
Gvatemalan toižed sured lidnad (enamba 600 tuh. ristituid vl 2012, surembaspäi penembha[4]): Villa Nuev, Mihko. Vl 2002 kaik oli 101 lidnad enamba 10 tuh. ristitištonke. Lidnalaižiden pala om 51,8% (2020).
Ižanduz vajehta
Vn 2009 Gvatemalan päeksport oli erazvuiččed sobad (läz 12%), sahar (10%), kofe (8%), bananad (7%); toine eksport — kuld, metallkivendoiden koncentratad, kivivoi, pal'mvoi, zelläd, muil.
Homaičendad vajehta
- ↑ Gvatemalan ristitišton endustuz vn 2018 heinkus // Mail'man faktoiden kirj. — Cia.gov. (angl.)
- ↑ Gvatemalan Konstitucijan tekst constituteproject.org-saital. (angl.)
- ↑ Gvatemalan Konstitucii 1985 (vn 1993 vajehtusidenke) ispanijankel'žes Vikiaitas. (isp.)
- ↑ Vn 2012 rahvahanlugemižen satused. — Gvatemalan Nacionaline statistikan institut (ine.gob.gt). (isp.)
Irdkosketused vajehta
- Gvatemalan Tazovaldkundan prezidentan da ohjastusen oficialine sait (guatemala.gob.gt). (isp.)
- Gvatemalan Tazovaldkundan parlamentan oficialine sait (congreso.gob.gt). (isp.)
- Gvatemalan kaičendministrusen oficialine sait (mindef.mil.gt). (isp.)
| Gvatemal Vikiaitas |
| Pohjoižamerikan valdkundad | ||
 | ||